De Europese elektriciteitsproductie uit kolen en gas neemt af, terwijl wind- en zonne-energie aan kracht winnen. De manier waarop Europa elektriciteit opwekt verandert, hoewel er nog veel moet gebeuren om de klimaatambities waar te maken.
Waarom dit belangrijk is
Ember’s European Electricity Review is een van de meest betrouwbare bronnen om het elektriciteitsscenario van Europa te beschrijven. Het rapport onderstreept een aantal veelbelovende trends, maar benadrukt ook de noodzaak om de vaart erin te houden.
Energie-denktank Ember heeft zijn 2024 European Electricity Report gepubliceerd, een analyse van de elektriciteitstransitie in de Europese Unie in 2023. Er komen drie opvallende punten naar voren: 1) de opwekking en uitstoot van fossiele brandstoffen is vorig jaar met 19 procent gedaald, terwijl 2) hernieuwbare energiebronnen goed zijn voor 44 procent van de in de EU opgewekte elektriciteit en 3) windenergie de elektriciteitsproductie van gas overtreft. Bovendien was voor het eerst meer dan een kwart van de in het blok geproduceerde elektriciteit afkomstig van wind- en zonne-energie.
Het Nederlandse scenario weerspiegelt ook enkele van deze macrotrends. Hoewel gas nog steeds de belangrijkste bron van elektriciteit is, daalden de emissies in de elektriciteitssector met 16 procentpunten en leverden wind en zon samen meer dan 40 procent van de in het land geproduceerde elektriciteit. Kortom: de elektriciteitsopwekking in het land is aan het verschuiven, zoals te zien is in de onderstaande lijngrafiek.
Minder kolen en gas
Emissiereductie heeft te maken met een lager gebruik van kolen en gas voor de productie van elektriciteit. In 2023 bedroeg de totale elektriciteitsproductie uit kolen in Nederland 8,42 TWh – iets minder dan zeven procent van de totale elektriciteitsproductie. De lijngrafiek hierboven laat zien dat dit 44 procent minder is dan het jaar ervoor. De elektriciteitsproductie uit gas daalde met twee procent.
Het Ember-rapport noemt drie factoren om de daling van fossiel op EU-niveau te verklaren: de toename van wind- en zonne-energieopwekking, een daling van de vraag naar elektriciteit en een opleving van de opwekking van waterkracht en kernenergie. Hoewel dit laatste niet van toepassing is op het Nederlandse geval – kernenergie en waterkracht vertegenwoordigen marginale delen van de elektriciteitsmix – zijn de andere twee factoren ongetwijfeld relevant. De vraag naar elektriciteit is in 2023 met vijf procent gedaald, meldt het Nationaal Klimaat Platform. Wind- en zonnestroomstijgingen liggen aan de basis van de daling van de elektriciteitsproductie uit kolen.
Elektriciteit uit steenkool keldert
De productie van steenkool in de EU daalde met 26 procent, een recorddip. De denktank meldt ook hoe de elektriciteitsproductie uit steenkool sinds 2016 is gehalveerd en dat in 2025 een vijfde van de steenkoolcentrales in de EU zal sluiten. Ember schrijft de uitfasering volledig toe aan de opkomst van hernieuwbare energie, waardoor het gas verder wordt teruggeschroefd – de opwekking van gas is de afgelopen vier jaar gedaald.
De analisten nemen als voorbeeld de drie landen die het meeste Europese gas verbranden: Italië, Spanje en Nederland. In alle drie de landen daalde de kolenproductie, met meerdere uren waarin helemaal geen kolen werden opgewekt. Nederland is bijna gestopt met het opwekken van steenkool, binnen zeven jaar, zoals te zien is in het staafdiagram hieronder.
Wind is de drijvende kracht achter de Nederlandse energietransitie
Denemarken bleef in 2023 koploper in de opwekking van windenergie, met 57 procent van zijn elektriciteit uit windmolens op zee en in het binnenland. Nederland voerde ook zijn aandeel windenergie op; iets minder dan 25 procent van de elektriciteit van het land kwam uit windparken. Bovendien realiseerde het ook de hoogste absolute jaar-op-jaar stijging in de productie van windenergie. Alleen Litouwen, Luxemburg en Letland deden het beter en registreerden grote toevoegingen aan de windcapaciteit.
Volgens het rapport zouden Duitsland en Nederland dit jaar Portugal wel eens kunnen overtreffen als het gaat om door wind opgewekte elektriciteit in de energiemix, gezien de consistente groei van windenergie. Eind 2023 werd het windpark Hollandse Kust Noord actief. Het windpark moet jaarlijks minstens 3,3 TWh elektriciteit garanderen. Bovendien start de overheid binnenkort de grootste tender tot nu toe voor het windenergiegebied IJmuiden Ver. De twee betrokken percelen zullen nog eens vier gigawatt aan capaciteit leveren.
Nederland stapt van de zonnetroon
Nederland is niet langer de zonnekampioen. Met 16 procent van de elektriciteit uit zonne-energie staat het land nu op de vierde plaats, terwijl Griekenland zich ontpopte als de nieuwe EU-leider op het gebied van zonne-energie. Na een stijging van het aandeel met twee procentpunten – in tegenstelling tot de groei van vijf procent in 2022 – verloor Nederland de kroon. Volgens de analisten van Ember zijn de oorzaken de congestie van het elektriciteitsnet, het gebrek aan ruimte voor fotovoltaïsche systemen op de grond en de verwachte geleidelijke afschaffing van de salderingsregeling.
Hoewel goedgekeurd door de Tweede Kamer, heeft de Eerste Kamer het wetsvoorstel voor de geleidelijke afschaffing verworpen. De salderingsregeling blijft voorlopig bestaan, omdat de twee grootste partijen – BBB en PvdA – tegen het wetsvoorstel stemden. Door de prijsdaling van zonnepanelen kunnen huishoudens met lagere inkomens ze nu kopen, dus zij moeten ook profiteren van het voordeel, vinden de tegenstanders. Minister van Economische Zaken en Klimaat Rob Jetten, die een uitfaseringsplan voorstelde, benadrukte hoe het plan het kabinet jaarlijks €700 miljoen aan belastingderving kost.
Groene elektriciteit is de motor
Ondanks alle bemoedigende signalen moet er nog veel gebeuren om de elektriciteitssector koolstofvrij te maken. Vraagvermindering zorgde ervoor dat Europa en Nederland minder gas of kolen verstookten om elektriciteit te produceren, maar nu de samenleving zich voorbereidt op elektrificatie, zullen we meer en schonere elektriciteit nodig hebben. Zonne- en windenergie zullen de belangrijkste katalysatoren zijn.
