In Nederland zitten we midden in dé rel van 2021: een minister-president die liegt. Nu stond geloof ik niemand te kijken van het feit dat door de minister-president gelogen werd, maar meer van het gegeven dat de leugen zo publiekelijk aan de oppervlakte kwam. Meneer Rutte noemde het trouwens geen liegen, maar ‘verkeerd herinneren’. Voor de rest van Nederland was het gewoon liegen. En omdat de kwestie niet goed is opgelost, blijft het maar door etteren.
Liegen aan de politieke top komt vaker voor. Bill – “I did not have sexual relations with that woman” – Clinton was er goed in. En Trump loog zeker 15 keer per dag; in 4 jaar tijd telde dat op tot meer dan dertig duizend leugens. Grote bedrijven zijn er ook goed in. Het Volkswagen emissie-schandaal rondom de sjoemel-software is natuurlijk een heerlijk voorbeeld van een knap staaltje liegen en bedriegen. Uit onderzoek blijkt dat mensen die ruim boven het maaiveld van het modale inkomen uitsteken vaker liegen en bedriegen: mensen uit de ‘upperclass’ overtreden sneller verkeersregels, maken eerder onethische beslissingen, liegen vaker aan de onderhandelingstafel en spelen eerder vals als ze dat financieel gewin op kan leveren. Tja, je wordt niet vanzelf rijk. De onderzoekers geven als verklaring voor het liegen en bedriegen door rijken dat zij relatief onafhankelijk van anderen zijn. Leugens zijn voor hen daardoor minder risicovol. Met andere woorden, mensen aan de top ervaren minder barrières om te liegen.
Onzichtbare prinses
Die barrière om te liegen triggert me. In de heerlijke documentaire ‘The story of God’ deelt Morgan Freeman in de aflevering ‘Why does evil exist?’ het verhaal van een experiment dat mij maar niet los kan laten. Freeman vraagt zich af of je het kwade kan afweren zonder de dreiging van een hel of een duivel, zonder de dreiging van straf. In de zoektocht naar een antwoord op die vraag stuit hij op het werk van de psycholoog Jesse Bering. Bering laat kinderen een haast onmogelijk moeilijke opdracht doen: van een afstand achterste voren klitteband-ballen op een dartbord gooien. Hij laat de kinderen alleen in de kamer en bestudeert of de kinderen vals gaan spelen. De meeste kinderen spelen inderdaad vals, waarschijnlijk omdat er een mooie prijs te winnen is. Bij een andere groep kinderen zet hij een stoel in de kamer en zegt hij tegen de kinderen dat er op die stoel een onzichtbare prinses zit. Omdat de kinderen nu denken dat er iemand in de ruimte is, spelen ze opeens niet meer vals. Met andere woorden, de aanwezigheid van een onzichtbare prinses is voldoende barrière om niet meer te liegen en te bedriegen. Doe mij zo’n onzichtbare prinses aan de tafel van de ministerraad!
In een heel ander onderzoek stelden wetenschappers zichzelf de vraag wat je moet doen nadat je een leugen hebt verteld of op andere wijze het vertrouwen van de ander hebt beschadigd. Win je dan het vertrouwen terug door sorry te zeggen? De rasonderzoeker in mij vindt alleen al die onderzoeksvraag hilarisch. De pragmaticus in mij geniet enorm van het praktisch toepasbare onderzoeksresultaat: je moet sorry zeggen als het probleem is ontstaan vanuit een gebrek aan competentie (maar niet bij een gebrek aan integriteit!) óf wanneer het bewijs overduidelijk is. Bij de kwestie van Rutte was dat laatste duidelijk het geval.
Vertrouwen boven succes
Overigens houden we helemaal niet van bedriegen. Zo bleek uit onderzoek dat ik zelf uitvoerde, en dat recentelijk is gepubliceerd in Frontiers in Psychology, dat we in een zakelijke partner betrouwbaarheid prefereren boven succes. Probeer je eens voor te stellen wat dat betekent: vertrouwen boven succes. Een samenleving die volledig kan rusten op vertrouwen, dat is toch als een droom die werkelijkheid wordt? Een samenleving die rust op vertrouwen redt overigens ook levens. Enkele dagen geleden woonde ik een lezing bij van Nobelprijswinnares Esther Duflo, de jongste winnaar van de Nobelprijs ooit. Zij liet zien hoe in samenlevingen waar er minder vertrouwen is in de overheid er meer mensen sterven aan corona, omdat de bevolking zich dan minder snel aan de regels houdt. Dus juist nu is vertrouwen in de politieke top belangrijker dan ooit! Het is zelfs van levensbelang. Meneer Rutte, er is werk aan de winkel! En zeg voortaan gewoon wat eerder sorry…
Over deze column
In een wekelijkse column, afwisselend geschreven door Bert Overlack, Eveline van Zeeland, Eugene Franken, Helen Kardan, Katleen Gabriels, Carina Weijma, Bernd Maier-Leppla en Colinda de Beer probeert Innovation Origins te achterhalen hoe de toekomst eruit zal zien. Deze columnisten, soms aangevuld met gastbloggers, werken allemaal op hun eigen manier aan oplossingen voor de problemen van deze tijd. Morgen zal het dus goed zijn. Hier zijn alle voorgaande afleveringen.
