In de laatste opera die Puccini componeerde, vertelt hij het verhaal van een Oosters sprookje over een bloedmooie maar kille prinses: Turandot. Iedere prins die met haar wil trouwen legt zij drie raadsels voor. Heeft de prins de raadsels goed dan mag hij met haar trouwen, maar heeft hij de raadsels niet goed dan wordt hij onthoofd. Het gevolg is een waar prinselijk bloedbad.
Prins Calaf is zo verblind door de schoonheid van Turandot dat ook hij een poging waagt, ondanks alle adviezen om dat niet te doen. Het eerste raadsel dat Turandot hem voorlegt, luidt: “Wat wordt elke nacht geboren en sterft bij zonsopgang?”. Prins Calaf geeft hierop het eenvoudige antwoord “Hoop”. Calaf zal uiteindelijk alle drie de raadsels goed hebben en niet alleen de hand van Turandot winnen, maar ook haar hart.
Aan de knoppen van hoop
Het korte “Hoop” raakte me toen ik deze zomer van Turandot mocht genieten in de oude Romeinse arena van Verona en het beklijfde. Hoop. Hoe belangrijk is hoop in dit getijde van crisis op crisis? Hoe geven we vorm aan hoop? Ik realiseerde me dat hoop allerlei verschillende gedaantes kent. In de eerste plaats kent hoop een optimistische gedaante (‘Het komt vast goed’). Daarnaast kent hoop ook een pessimistische gedaante (‘Het komt vast niet goed’). In die pessimistische gedaante zit evenzeer hoop verscholen, alleen wordt die overschaduwd door de overtuiging dat hoop geen werkelijkheid kan worden.
Naast het spectrum optimistisch versus pessimistisch kwam ik tot de conclusie dat hoop ook een actieve versus een passieve gedaante kan hebben. In de passieve connotatie van hoop wacht je (of bid je) op een betere toekomst; een actieve connotatie van hoop activeert gedrag dat aanzet om die betere toekomst zelf te ontwerpen en waar te maken. In de actieve gedaante van hoop zit het individu zelf aan de knoppen van de hoop.
De wetenschappers die ik bewonder, draaien allen actief aan de knoppen van hoop. Een inspirerend voorbeeld is Caroline Pauwels, voormalig rector van de Vrije Universiteit Brussel en deze zomer helaas aan kanker overleden. Haar werk als wetenschapper lag gefundeerd in het ‘possibilisme’, zoals de Zweedse statisticus Hans Rosling (bekend van zijn vele Ted Talks) die optekende. Een possibilist is iemand die de mogelijkheden ziet om van hoop werkelijkheid te maken en zich vervolgens actief voor inzet om die mogelijkheden ook te benutten.
“Wat vandaag onmogelijk lijkt, is dat morgen misschien niet meer”.
Caroline Pauwels
Vertrouw op je brein
In haar boek ‘Ronduit – Overpeinzingen van een possibilist’ benadrukt Caroline Pauwels dat we vertrouwen moeten hebben op ons verstand. Ons brein is in staat problemen te doorgronden én daar oplossingen voor te vinden. Wanneer je durft te vertrouwen op de creativiteit van je brein, baan je de weg vrij voor het werken aan een betere wereld. Zo schrijft Pauwels: “ik weet niet of de dingen beter zullen worden, ik geloof wel dat ze beter kunnen worden”(Pauwels, 2021, p.19). Met andere woorden: een possibilist heeft de overtuiging dat de mens in staat is om een situatie beter te maken, of dat ook gebeurt hangt af van de vraag of de mens zijn capaciteiten en mogelijkheden ook daadwerkelijk benut.
Design thinking
Natuurlijk zijn er allerlei technieken en methodes die de mens daarbij kunnen helpen. Voor mij persoonlijk krijgt dat vooral vorm in een ontwerpgerichte vorm van denken en doen: design thinking. Bij design thinking onderzoek je geen problemen, maar onderzoek je oplossingen. Design thinking is daarmee in essentie possibilistisch van aard.
Zo schrijft de ‘godfather’ van design thinking, Tim Brown, in zijn boek ‘Change by design’: “What we need are new choices – new products that balance the needs of individuals and of society as a whole; new ideas that tackle the global challenges of health, poverty, and education; new strategies that result in differences that matter and a sense of purpose that engages everyone affected by them” (Brown, 2019, p. 9).
Volgens Brown kan je die ‘differences that matter’ ontwerpen met behulp van design thinking en kan je daarmee dus zelf aan de knoppen van hoop zitten. Hoop actief omzetten in mogelijkheden is dus niet iets abstracts; feitelijk kan je daar op iedere business school in de wereld tegenwoordig trainingen voor volgen.
Tijdperk van het possibilisme
Een actieve benadering van hoop is overigens niet hetzelfde als een optimistische benadering van hoop. Dat je actief aan de knoppen van de hoop wilt draaien wil nog niet zeggen dat je ervan uitgaat dat alles wel goed komt. Het wil zeggen dat je het op z’n minst kunt proberen om van hoop werkelijkheid te maken.
Possibilisten zijn dan ook geen optimisten. In het optimisme zit een bepaalde lichtvoetigheid die het possibilisme juist niet karakteriseert. Een possibilist neemt zijn rol serieus en ziet die eerder als zwaar dan licht. Dat is dan ook de reden dat possibilisten als Hans Rosling en Caroline Pauwels zich stevig verzetten tegen het imago van ‘naïef’ dat al snel aan het possibilisme kleeft.
Vertrouwen
Pauwels draait het naïeve imago van het possibilisme zelfs om, door de historicus Rutger Bregman aan te halen: “Het belangrijkste advies van Bregman is de betekenis van het woord ‘realisme’ te vervangen. ‘Is het niet veelzeggend dat in ons taalgebruik “realist” synoniem is geworden voor “cynicus”? Voor iemand met een somber mensbeeld. In werkelijkheid is juist de cynicus wereldvreemd” (Pauwels, 2021, p. 64).
In dit getijde waar zowel eb als vloed gekarakteriseerd wordt door crisis, hebben we niets aan het cynische ‘realisme’. We hebben possibilisten nodig die mogelijkheden zien, die durven te vertrouwen dat hun brein in staat is die mogelijkheden om te toveren in goede plannen en ideeën en die zich dag na dag vol overtuiging inzetten om van hoop werkelijkheid te maken.
