Op de middelbare school was het wiskundelokaal mijn favoriete plek. Dat was niet alleen omdat ik het ontzettend leuk vond om wiskundige vraagstukken op te lossen, maar vooral omdat het hele lokaal vol hing met werken van M.C. Escher. Tot op de dag van vandaag vind ik het werk van Escher meesterlijk en kan ik uren kijken naar omhoogstromend water en zijn andere toepassingen van de onmogelijke Penrose-driehoek (kijktip: op deze pagina tref je een unieke beschouwing van het werk van Escher door de ogen van professor Penrose).
Spelen met het onmogelijke is wat alle visuele illusies zo interessant maakt. Er is eigenlijk niets zo leuk als jezelf afvragen ‘hè, hoe kan dit nou?’. Daarom ligt er op mijn werkkamer standaard een set kaarten met optische illusies en ga ik met mijn kinderen graag naar musea over visuele illusies. Visuele illusies stimuleren de kunst van het verwonderen.
Visual illusions
Dat je visuele illusies ook functioneel kunt inzetten leerde ik uit de TED-talk van Dan Ariely. In deze TED-talk gebruikt Dan Ariely visuele illusies als een metafoor voor rationaliteit. Dat doet hij met een reden: “the nice thing about visual illusions is, that we can easily demonstrate mistakes.”. Bij visuele illusies kan je gemakkelijk bewijzen dat je iets anders waarneemt dan dat er werkelijk is.
Ondanks dat gemakkelijke bewijs, blijven we iets anders zien dan dat er feitelijk is: “Our intuition is really fooling us in a repeatable predictable consistent way and there is almost nothing we can do about it”, aldus Ariely. Over waarom visuele illusies zo’n mooie metafoor vormen zegt Ariely: “Vision is one of the best things we do. We have a huge part of our brain dedicated to vision, bigger than dedicated to anything else. We do more vision more hours of the day than we do anything else and we are evolutionarily designed to do vision. And if we have these predictable, repeatable mistakes in vision, which we are so good at, what’s the chance that we don’t even make more mistakes in something we’re not as good at, for example financial decision making?”. Hoe krachtig geformuleerd.
Stokpaardjes
Het functioneel inzetten van visuele illusies haalt de angel uit lastige gesprekken. Ik denk dat dat komt omdat visuele illusies stimuleren dat de verwondering het wint van de eigen stokpaardjes. Zo is de ‘eend of konijn?’ van Joseph Jastrow heerlijk voor het stimuleren van perspectiefwisselingen en zijn de Rotating snakes van Akiyoshi Kitaoka een fijne metafoor voor het verkennen van behoeften over vertragen of versnellen in een project. Maar de allerfijnste visuele illusies zijn gebaseerd op iets wat in de wetenschap ook wel ‘Motion-induced blindness’ heet: wanneer je staart naar een stip tegen een bewegende achtergrond dan zie je dat na verloop van tijd de overige stippen op de afbeelding uit je beeld verdwijnen. Door de beweging zie je steeds minder, een metafoor die ik graag gebruik bij veranderprocessen om de waakzaamheid te bewaren dat tijdens de transitie iedereen wel blijft gezien en gehoord.
Visuele illusies helpen ons bewust te maken van al onze blinde blekken: de vastgeroeste patronen in ons denken, het vergeten van mensen in tijden van verandering, onze tunnelvisie en onze overtuiging van het eigen gelijk. Je verwonderen over visuele illusies en de bijzondere werking van ons brein helpt om de geest letterlijk weer open te zetten. Open voor geluiden van anderen en open voor andere perspectieven. In een tijdperk van constante verandering is het open staan voor andere zienswijzen en geluiden de allerbelangrijkste skill die je kunt bezitten. En die skill is zo makkelijk te trainen. Neurowetenschapper Gregory Berns adviseert in zijn boek Iconoclast: “bombard the brain with things it has never encountered before” (Berns, 2010). Met andere woorden: blijf je verwonderen, iedere dag weer.
