Nieuwsgierige types (10): “De vervreemding weergeven”

Als de Coronacrisis ons iets duidelijk maakt, is het wel dat de oplossingen van vroeger niet meer werken voor de problemen van vandaag. Maar om die nieuwe oplossingen te bereiken en echte innovaties te creëren waar de maatschappij wat aan heeft, moet er iets veranderen in de manier waarop wij tegen de wereld aankijken. Nieuwsgierigheid, de basis voor alles wat we bij Innovation Origins doen, is daarbij cruciaal, zo toont ook het onderzoek van Danae Bodewes aan. In een serie interviews spreekt ze met nieuwsgierige types die elk op hun eigen wijze de bouwstenen leveren voor een nieuwsgierig leven. Hier de complete serie tot nu toe. (NB: dit interview is van vóór de corona-pandemie)

Maria Kapteijns (54) beeldend kunstenaar, cultuurwetenschapper, interviewer

Gedurende bijna 11 jaar interviewde Maria Kapteijns, zelf beeldend kunstenaar, vele kunstenaars voor de maandelijkse talkshow ‘Eindhoven uit de kunst’. Ze merkte dat wanneer kunst wordt besproken het vaak gaat over het eindproduct. Terwijl de kunstenaars zelf juist heel erg hangen aan het proces. Termen als nieuwsgierigheid, onderzoeken en toeval worden door kunstenaars veel gebruikt in de beschrijving van hun werkproces. De rol van toeval of serendipiteit en het bewust doelloos uitproberen worden echter zelden in de toelichting bij exposities vermeld. Curatoren lijken de neiging te hebben vooral een logisch en doorlopend verhaal te noemen.
Geïntrigeerd door dit fenomeen deed Maria voor haar masterscriptie Cultuurwetenschappen in 2013 onderzoek naar betekenisgeving in kunst door kunstenaars zelf. Nieuwsgierigheid en serendipiteit in het werkproces bleken een grote rol te spelen in het proces van betekenisvorming.

Wat betekent nieuwsgierigheid voor jou?

Voor mij betekent nieuwsgierigheid snel geïntrigeerd raken en dingen niet zo snel vanzelfsprekend vinden. En over alles heel veel willen weten. Daarom heb ik al die jaren interviews afgenomen. Ik ben erg nieuwsgierig. Ik interviewde de kunstenaars op het podium. Maar de voorbereiding was het leukste. Het is geweldig om bij een kunstenaar binnen te wandelen, in zijn werkproces te neuzen, en ongegeneerd vragen te kunnen stellen.

Nieuwsgierigheid is de kern voor kunstenaars die iets niet als vanzelfsprekend zien. Kunst is ambigu; het kan op verschillende manieren begrepen worden. Wat vanzelfsprekend lijkt is niet zo vanzelfsprekend als je er dichter naar kijkt. Dit roept nieuwsgierigheid op.

Wat is voor jou de relatie tussen nieuwsgierigheid en creativiteit?

Het draait om intrigerende verschijnselen. Kunstenaars komen op gang omdat iets intrigerend is. Daardoor komen ze in actie. Creativiteit komt dus op gang door nieuwsgierigheid.

Hoe uit zich dit in jouw werkproces?

Veel van mijn werk gaat over de stad; hoe mensen bewegen, patronen die ontstaan. Dit blijft mij eindeloos intrigeren. Ik krijg immers nooit een sluitend antwoord. Neem carnaval. Carnaval is intrigerend. Je kan verkleed in een berenpak naar de supermarkt gaan dat is doodnormaal, maar de donderdag erna is dat opeens niet meer normaal. De stad wordt een decor tijdens carnaval. Dit gebeurt ook wanneer PSV speelt. De stad is niet meer die gewone stad, het heeft een decorfunctie gekregen. Ik ben heel benieuwd hoe dat functioneert.

Hoe wek jij de nieuwsgierigheid van anderen op?

Ik wil de vervreemding weergeven. Wat gebeurt er precies? Je kan bijvoorbeeld de nieuwsgierigheid opwekken door een carnavalsfoto tussen foto’s van de rest van het jaar plaatsen. Dan valt het op. Ik houd van ontregelende dingen.

Je ziet dit ontregelende terug in mijn werk passage. Dit is een lange reeks etsen, naar aanleiding van foto’s van feestelijke gelegenheden waar ik een ander verhaal van heb gemaakt. De reeks is 26 meter lang en ongeveer 30 centimeter hoog. Het is een tocht. Optochten hebben iets ceremonieels. Ik kwam op dit idee nadat ik la tapisserie l‘Apocalyps had gezien in Angers. Het is een lang wandtapijt, over het laatste Bijbelboek. Het is een grimmige wereld met visioenen, heel spookachtig. De foto’s van carnaval tonen overeenkomsten; hoe mensen zich uitdossen en rollen spelen.

Moet je als beeldend kunstenaar meer dan gemiddeld nieuwsgierig zijn?

Zeker. Dingen als niet vanzelfsprekend zien, zie ik bij alle kunstenaars. Het is een onderscheidend iets. De theorie van Peirce over semiosis [het proces van betekenisvorming] onderscheidt 3 fases: eerste fase waarin je alle mogelijkheden ziet, tweede fase: je ziet alleen dingen die geactualiseerd worden en de derde fase: wanneer het een gewoonte wordt. In de derde fase zie je niks meer. Je ziet geen mogelijkheden meer in je gezichtsveld. Kunst prikkelt je nieuwsgierigheid omdat het je wegtrekt van de derde fase. Je ziet iets bijzonders.

Ik denk dat nieuwsgierigheid daarom ook irritatie op kan roepen bij docenten. Het verstoort. Je hebt een andere manier van lesgeven nodig om nieuwsgierigheid toe te laten.

Welke fascinatie heb jij sinds jouw jeugd?

Ik voel wel dat ik een fascinatie had die gerelateerd is aan mijn huidige werk, maar ik heb er nooit woorden voor gezocht. Toen ik op de middelbare school zat vond ik het gek dat je niet zo goed weet wie je zelf bent en wat andere mensen je geleerd hebben. Wat is aangeleerd en wat komt uit mezelf?

Hoe is deze fascinatie terug te vinden in jouw werk?

Ik vind zwermgedrag interessant, dit komt terug in mijn werk over de stad maar ook mijn werk over insecten waarin ik mij heb verdiept. Mieren bijvoorbeeld tonen intelligent gedrag niet als individu maar als groep. Ik vind het vrij lastig om jezelf als autonoom wezen te zien en herkennen. Wat zijn de grenzen van de ik en de wij?

In jouw artikel heb je het over de voorbereide geest van wetenschappers die onverwachte ontdekkingen deden. Je citeert Louis Pasteur: Dans les champs de l’obsérvation le hasard ne favorise que les ésprits préparés. Oftewel: In het veld van de observatie begunstigt het geluk alleen de voorbereide geest.

Op jouw website passeren veel verschillende thema’s en manieren waarin je op een beeldende wijze vorm geeft aan jouw gedachten. Hoe bereid jij jouw geest erop voor om het ‘geluk’ van serendipiteit op te merken?

Ik doe niet bewust. Ik merk het wel wanneer ik te druk ben dan zie ik te weinig. Dan plan ik een dag in om een flinke wandeling te maken. Wanneer ik merk dat ik afgestompt raak dan probeer ik actie te ondernemen. Ik heb bovendien altijd een fototoestel bij me. Ik ben altijd in de aanslag om iets geks te fotograferen.

Er is sowieso niet genoeg tijd om alles te ontdekken dat ik interessant vind.

Als beeldend kunstenaar benut je jouw nieuwsgierigheid. Heb jij ook trucjes om jouw nieuwsgierigheid onder controle te houden?

Ik herken het. Het elke zoveel tijd een andere weg inslaan. Ik moet kaders stellen. Ik spreek een expositie af dan moet ik het afmaken ook al ben ik in mijn hoofd al met iets anders bezig. Zo trek ik van buitenaf dingen aan opdat ik mezelf tot de orde roep. Ook wanneer ik geen tijd heb om iets helemaal uit te zoeken geloof ik dat dat later wel komt. Het is nooit verspilde moeite geweest. Er is sowieso niet genoeg tijd om alles te ontdekken dat ik interessant vind.

Je scriptie ging over betekenisgeving. We moeten steeds meer inter- en multidisciplinair gaan samenwerken. Wat kunnen andere disciplines van de kunsten leren over betekenisgeving in deze meer complexe setting?

Kunst is meer conceptueel geworden. De ideeënwereld en methoden worden aangepast. 40 jaar geleden had ik als graficus waarschijnlijk het handschrift en de inkt uitgelegd. Nu hangen kunstenaars minder aan materiaal. Het materiaal wordt meer uitwisselbaar. Wanneer video beter werkt om iets uit te drukken dan gebruik je video. Dan wil je het ook leren. De overtuiging is er steeds meer dat als je je best doet dat je veel media kan gebruiken. Kunst wordt toegankelijker.

Het gaat om de stap ervoor, het besef dat je betekenis moet geven.

Je moet je ideeënwereld en methoden dus aanpassen. Het gaat om de stap ervoor, het besef dat je betekenis moet geven. Wanneer we het hebben over het opleiden van goede techneuten, dan moet je een stapje terug nemen. Waar is de techniek voor bedoeld? Je moet erover kunnen praten in een vorm dat gebruikers weten wat ze met de techniek kunnen doen. Binnen een vakgebied is er vaak een bepaalde manier van denken en een bepaald gebruik van beeldtaal. Mijn partner is bijvoorbeeld werktuigbouwkundige. Ik besprak mijn scriptie met hem. In zijn hoofd ziet hij mijn uitleg in de vorm van een stroomschema. Zo heb je iets aan elkaar, zo kan je disciplines van elkaar laten leren.

Vormgeven aan maatschappelijke betrokkenheid is een dilemma

Wat zijn voor jou de belangrijkste maatschappelijke uitdagingen waar we als samenleving mee geconfronteerd worden?

Dit zijn twee dingen voor mij: het klimaat en de inkomensongelijkheid op wereldschaal.

Hoe benut je jouw fascinatie en kunst om bij te dragen aan de oplossing van deze uitdagingen?

Ik vind het erg lastig om mijn werk hiervoor in te zetten. In mijn project Drifting werk ik met beelden van mensen die rondtrekken. Ik voel me hierdoor soms een poseur. Ik doe er niks aan maar maak er wel werk over. Het voelt alsof werk erover maken niet aan de oplossing bijdraagt maar misbruik maakt van de emoties die het oproept. Dit is een groot dilemma. Veel kunstenaars zijn echt betrokken. Het is heel moeilijk hier uitdrukking aan te geven zonder misbruik te maken van de gevoeligheid van de situatie en de machteloosheid die iedereen ervaart.