Malta zet herstelfonds onvoldoende in voor energietransitie

Een crisis als de coronapandemie vraagt om stevige maatregelen. De EU heeft 723,8 miljard vrijgemaakt om met het coronaherstelfonds (Recovery and Resilience Facility; RRF) de Europese economie uit de door corona veroorzaakte recessie te trekken. Om aanspraak te maken op een deel van die grote zak geld, dienen lidstaten een plan in bij de Europese Commissie. In de serie Decarbonizing Europe leggen we die plannen onder een vergrootglas.

Malta (en de twee nog kleinere eilanden Gozo en Comino) genieten van zo’n drieduizend zonne-uren per jaar. Zelfs in de winter schijnt de zon gemiddeld vijf tot zes uur per dag. Het land staat natuurlijk vol met zonneparken. Nou nee, toch niet. Dat heeft deels te maken met de bevolkingsdichtheid van Malta. Met zo’n half miljoen inwoners op maar 316 vierkante kilometer is de eilandengroep de dichtstbevolkte lidstaat van de Europese Unie. Er is gewoonweg niet veel terrein om zonnepanelen op te zetten. 

Bevolkingsdruk

Vooral de laatste twintig jaar is de bevolkingsdruk sterk toegenomen, en dat heeft niet zozeer te maken met een geboorte-explosie of immigratie vanuit Afrika, maar met aanlokkelijke fiscale en financiële voorwaarden die Malta biedt aan wie business of geld (euro’s of roebels om het even) binnenbrengt. Het gebrek aan de productie van hernieuwbare energie heeft het land daarmee ook aan zichzelf te wijten. Ook windenergie breekt niet door, precies wegens de grote bevolkingsdruk, maar ook wegens politieke wil. 

In 2009 wees de regering een aantal plekken aan waar windparken zouden moeten komen. Maar die windparken, waaronder Wied Rini (op het land) en Sikka I-Bajda (off shore), zijn er niet gekomen. Tijdens een vierdaagse bezoek aan Malta merkten we alleen een paar losstaande windmolens (vaak van een oude generatie) op.

Ook zonneparken moesten we met een lampje zoeken. Het grootste zonnepark, dat van Imselliet in Mgarr, wekt sinds twee jaar 5,4 megawatt op. Dat is goed voor de energieconsumptie van 2200 huishoudens, aldus Imselliet. Het project voor de bouw van een kleiner zonnepark in dezelfde omgeving van Mgarr gaat wegens protesten van omwonenden, landbouwers en monumentenzorg waarschijnlijk niet door.

Hekkensluiter

Geen wonder dat Malta hekkensluiter van de Europese Unie is als het gaat om onder andere de productie en het gebruik van duurzame energie. “Malta heeft zijn doelstelling voor 2020 van tien procent hernieuwbare energie in het bruto-eindverbruik van energie licht overtroffen”, aldus een recent rapport van de Europese commissie. Brussel kan niet tevreden zijn over Malta. Er zijn nog meer opgetrokken wenkbrauwen. Van de ruim 316 miljoen euro uit het Europese herstelplan waarop Malta aanspraak maakt, gaan slechts vijf miljoen euro naar investeringen in het opwekken van duurzame energie.

De groene transitie van Malta is dus niet op ‘binnenlandse’ productie gebaseerd. Toch wordt ruim 54 procent van de herstelgelden besteed om klimaat- en milieudoelstellingen te behalen. Dat is een van de hoogste percentages van alle EU-laden die aanspraak maken op het fonds. Geld gaat naar maatregelen om de zeer hoge verkeersdruk te bestrijden en daarmee de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Ook wordt gewerkt aan het komen tot duurzame mobiliteit. 

Wat dat concreet betekent, is dat er dit en komend jaar subsidies voor zo’n duizend particuliere auto’s worden verstrekt. De energie die voor deze vorm van groene mobiliteit wordt gebruikt, is uiteraard nauwelijks duurzaam. Ook is er nog een kwestie van de infrastructuur. Tijdens ons bezoek (maart 2022) waren de laadpalen even zeldzaam als de windmolens. 

Tot de belangrijkste initiatieven behoren ook de elektrificatie van het openbaar vervoer en gratis openbaar vervoer aan alle inwoners. Het openbaar vervoersysteem is redelijk, maar ontoereikend om een grote toestroom van passagiers te verwerken. 

Een groot project binnen het RRP (Recovery and Resilience Plan, ofwel herstelplan) is de bouw van een nieuwe aanlegplaats van veerboten in St. Paul’s Bay (Buġibba), dat ligt aan de noordkant van Malta. In december maakte de Europese Commissie veertien miljoen corona-euro’s over voor de aanleg ervan. Onlangs hebben de lokale autoriteiten de vergunning verleend.

Havenfaciliteiten

Volgens de plannen wordt een nieuwe strekdam gebouwd en een kleine veerbootterminal met inbegrip van een beschutte kaartverkoop- en wachtruimte voor reizigers. Het duurzame aspect van dit project is dat Maltezers moeten worden verleid de bestaande veerdienst naar onder andere Valletta te nemen. De wagen kunnen de autoverliefde Maltezers dan thuislaten.

Of dit en andere projecten uiteindelijk tot succes leiden, is nog de vraag. Zo zagen wij dat in Sliema ook aan een havenfaciliteit wordt gewerkt, zonder dat we de indruk hadden dat het project spoedig beëindigd wordt. Let wel: deze investering valt onder de Europese structuur- en investeringsfondsen (ESIF) voor de jaren 2014-2020. 

Een andere belangrijke sector die vergroend dient te worden is de afvalverwerking. De hoeveelheid gemeentelijk afval die Malta jaarlijks per hoofd van de bevolking produceert, ligt flink hoger dan in de meeste EU-landen (697 kilo per Maltees tegen 502 kilo per Europeaan). Storten is nog steeds de belangrijkste vorm van afvalverwerking. De eerste maatregel binnen het RRP is de oprichting van vijf gemeentelijke afvalinstanties. Dat moet leiden tot schaalvergroting en efficiency in het management.

Maar een wezenlijke omslag van afvalverwerking valt buiten het herstelplan. Zo ligt het recyclingpercentage van gemeentelijk afval met 9,1 procent (2019) ver onder het EU-gemiddelde van 48 procent. Weinig wijst erop dat er een politiek in de maak is of fondsen beschikbaar komen om dat percentage omhoog te stuwen. Hetzelfde geldt voor afvalheffingen. Die zijn nu al nagenoeg afwezig en dat zal zo naar verwachting blijven. 

Het herstelplan is al met al generiek, wat ook wel blijkt uit de lengte in uitgeschreven vorm: 24 pagina’s met een genereuze bladspiegel (Cyprus heeft bijna 1000 pagina’s geproduceerd). Voor een mediterraan land heeft Malta relatief weinig herstelgelden aangevraagd (vergelijkbaar met zo’n twee procent van het BBP).

Ook opmerkelijk is dat Malta geen beroep doet op gunstige leenmogelijkheden die het herstelfonds biedt. En dan te bedenken dat juist Malta geen tijd te verliezen heeft. Het eiland behoorde in de periode 1980-2020 tot de EU-landen die economisch het meest getroffen waren ten gevolge van extreme weers- en klimaatomstandigheden. 

In hoofdstad Valletta hebben we een paar ministeries benaderd om in concreto inzicht te krijgen in de RRP-plannen. Maar zonder resultaat. De directeur-generaal Strategie & Uitvoering van EU-fondsen heeft het gepresteerd maandenlang een emailconversatie met ons te houden, zonder maar een van onze vragen te beantwoorden. We begrijpen nu beter waarom een zaak als van Daphne Caruana Galizia (de vermoorde journaliste die een corruptiezaak onderzocht) in Malta heeft kunnen plaatsvinden. 

Foto’s: Valletta (omslagfoto), zonnepark in Mgarr, bord met strekking ‘EU bedankt’, zeldzaam attribuut, EU-project in de haven van Sliema, Maltezer storm, straatbeeld in Valletta.