In Amsterdam Nieuw-West moeten energiecoöperaties zorgen voor een inclusieve energietransitie. En dat is hard werken

In Amsterdam Nieuw-West wordt hard gewerkt om de cv-ketel en aardgas langzaamaan plaats te laten maken voor warmte uit de Sloterplas en zonnepanelen. Dat is nogal een opgave, want de wijk is divers. Ten oosten van de Sloterplas liggen een paar van de duurste wijken van Amsterdam. Een kilometer verderop ligt de Jacob Geelbuurt waar veertig procent van de huishoudens te kampen heeft met armoede.

Geen gangbare energiecoöperatie

Voor energiecoöperatie Westerlicht is de grote uitdaging dan ook om iedereen mee te krijgen in de energietransitie. “Eigenlijk zijn we geen coöperatie. Althans, geen gangbare”, corrigeert Jurgen van der Heijden, voorzitter van de organisatie. Als adviseur op het gebied van duurzaamheid en voormalig voorzitter van Energie Samen Noord-Holland, is hij een ingewijde in de energiewereld.

“De meeste coöperaties hebben een verzorgingsgebied van zo’n tien tot twintigduizend mensen. In Nieuw-West wonen 180.000 mensen, dat is te groot voor één coöperatie.” Westerlicht is een federatie van tien initiatieven in Nieuw-West met allemaal een eigen verzorgingsgebied. Ook heeft Westerlicht een hele nauwe samenwerking met het lokale buurthuis, de Ru Pare Community. “De meeste energiecoöperaties hebben die samenwerking niet, maar als je actief wilt zijn in een buurt als Nieuw-West, waar heel veel nationaliteiten en mensen uit verschillende sociale klassen samenwonen, is dat onmisbaar.”  

Nederland, energiecoöperatieland

Nederland barst van de energie(coöperaties). De teller staat op zevenhonderd. In vergelijking met andere EU-landen zijn dat er veel. Cijfers over het aantal energiecoöperaties in de Europese Unie zijn er (nog) niet, maar er in de ranglijst van het aantal energie-initiatieven per land neemt Nederland – na Duitsland – een tweede plek in. Een goede zaak, want lokale initiatieven zijn cruciaal in het versnellen van de energietransitie, concludeerde Gerard van Bussel, emeritus hoogleraar windenergie aan de TU Delft in dit artikel over Nederland in de Decarbonizing Europe-serie.

Buurthuis als centrale spil

Het bestuur van Westerlicht bestaat uit vrijwilligers, maar er zijn twee projectcoördinators aangesteld die (parttime) voor de federatie werken. Een van hen is Marita Bon. Vier keer per week fietst ze vanuit haar woning in Oost naar Nieuw-West. Dat deed ze al voordat ze in 2020 voor Westerlicht aan de slag ging, want ze werkt ook in het buurthuis van Ru Pare als community builder. De wijk kende ze dus al goed.

Als projectcoördinator bij Westerlicht is het aan Bon de taak om contact te onderhouden met alle bewoners die de projecten in Nieuw-West trekken, in kaart te brengen wat er allemaal gebeurt in de wijk op het gebied van energie en mensen met elkaar in contact te brengen. “Het streven is dat verschillende initiatieven van elkaar kunnen leren en zich aan elkaar kunnen optrekken.”

Groene Daken-project

Tijdens haar werk als community builder zag Bon dat veel mensen iets met duurzaamheid wilden doen. Niet alleen voor zichzelf, maar ook voor hun buren. “Zo is Westerlicht mede vanuit het buurthuis ontstaan.” Het leukste aan haar werk vindt ze de uitdaging hoe ze alle inwoners van Nieuw-West mee kan nemen in de energietransitie. De ervaring leert dat je niet meteen met verhalen over een warmtebron uit de Sloterplas op de proppen moet komen. “Meteen beginnen over ‘van het gas af’, werkt niet. Je kunt veel beter beginnen met een instapmodel. Zoals het Groene Daken-project.”

Het Groene Daken-project is gestart in de wijk Noorderhof, waar een regenwaterknelpunt ligt. Tijdens een straffe regenbui heeft de wijk problemen met wateroverlast. Ook ervaren bewoners in hete zomers steeds vaker hittestress. Groene daken zijn een betaalbare en relatief simpele oplossing voor deze problemen. Ze houden water tijdelijk vast en zorgen voor verkoeling.

Coaches en fixers

In de Jacob Geelbuurt is Bon zelf een project gestart in samenwerking met stichting !WOON, een organisatie die advies en informatie geeft over energieverbruik. Tijdens haar werk als community builder komt ze tijdens inloopspreekuren veel in contact met mensen die echt hulp nodig hebben. “We hebben het dan over van alles: administratie, sporttoeslagen, noem maar op. De mensen die dan aankloppen wonen vaak ook in slecht geïsoleerde huizen. Tijdens dat spreekuur vragen we daarover door. Of het allemaal lukt met het betalen van de energierekening en of het te doen is tijdens hete dagen. We kunnen dan aanbieden om een energiecoach langs te sturen. Die geeft tips over hoe ze efficiënter met energie kunnen omgaan. Ze hebben ook materialen bij zich, zoals ledlampen en tochtstrips om kleine aanpassingen te doen.”

Inmiddels heeft ook de Fixbrigade zich bij het project aangesloten. Dit initiatief helpt mensen energie te besparen met kleine aanpassingen in huis. Vanaf begin juli kunnen bewoners in Nieuw-West gebruik maken van de dienst. Voor mensen met weinig geld is dit zelfs gratis. “Zij gaan nog een stapje verder dan de energiecoach: ze nemen niet alleen materialen mee, maar fixen het ook meteen.”

Duurzaam Oostoever

Duurzaam Oostoever is een zelfstandige coöperatie die onder Westerlicht valt. Matthijs Elzinga is ‘op papier’ voorzitter van de energiecoöperatie. “In de realiteit ben ik een bewoner van Oostoever die zich samen met andere buurtgenoten inzet voor een duurzame warmtevoorziening in de wijk.”

Het plan van de coöperatie is om de Sloterplas in te zetten als warmtebron voor omliggende huizen. Het genereren van warmte door oppervlaktewater noemen we aquathermie. De warmte wordt ondergronds opgeslagen en met pompen via een leiding getransporteerd naar een collectieve warmtecentrale. Die centrale zorgt voor de nodige temperatuur en levert de warmte via het warmtenet af bij woningen. Elzinga: “Waternet heeft berekend dat er in ieder geval voldoende energie in de Sloterplas zit om alle wijken rondom het water te voorzien van energie.”

Sociaal proces

Collectieve warmte genereren uit de Sloterplas is dan wel het uitgangspunt, dat idee kon niet vanuit het niets gedropt worden, vertelt Elzinga. “Natuurlijk is de techniek belangrijk en moet je een sluitende businesscase hebben. Maar het is vooral een sociaal proces. Je moet zorgen dat je bewoners meekrijgt in de gedachte dat we collectief onze huizen kunnen verwarmen.”

In 2019 begon het dan ook met acties langs de deuren en het collectief inkopen van zonnepanelen bij een installateur in de buurt. De belangrijkste insteek? Draagvlak creëren en aandacht genereren voor duurzaamheid. “Dat is inmiddels gelukt, vanuit bewoners in de wijk hebben we de wind mee.”

Een eigen warmtebedrijf

De coöperatie heeft net een verkenning achter de rug waarin is gekeken naar mogelijkheden voor een collectieve oplossing en welke techniek het best haalbaar is. “De eerste stappen, het creëren van massa en momentum, kosten de meeste energie. Als je dat eenmaal hebt, is het relatief simpel. Dan ga je van een vrijwillige naar een professionele organisatie die draait op experts. Een vrijwilliger kan maar zoveel doen.”

Van der Heijden juicht toe dat Duurzaam Oostoever een eigen warmtebedrijf opricht. “Dan heb je invloed op de prijs en op de bestemming van de winst. In het kader van een betaalbare energietransitie is dat heel belangrijk. Energiecoöperaties krijgen wel eens het verwijt dat ze elitair zouden zijn. Tuurlijk, er zijn mensen die het niet kunnen betalen, maar je bent wel bezig om de energieprijs in de wijk zo laag mogelijk te houden. De sterkste schouders dragen de zwaarste lasten, zoals het hoort”, besluit Van der Heijden.