We horen er dagelijks over, maar hoe groot is de invloed van nepnieuws nu eigenlijk? En concreter: hoe groot is de kans dat je er zelf voor valt – of het zelfs helpt te verspreiden? Het eerste van een reeks openbare colleges onder de titel Fontys for Society is volgende week in Tilburg en gaat over de duistere wereld van trollen en bots. Samen met Danielle Arets van het Fontyslectoraat Journalistiek en Verantwoorde Innovatie, blikken we vooruit op het college dat zij volgende week in de Tilburgse lochal zal geven.
Dat het onderwerp in de belangstelling staat, blijkt al uit het aantal aanmeldingen. Hoewel het pas het eerste college is in een serie waarin Fontys de hand wil uitsteken naar de maatschappij, hebben zich een week voor aanvang al 150 geïnteresseerden gemeld. Danielle Arets kijkt ernaar uit: “Hoewel we er de laatste tijd wat meer over te lijken horen, is nepnieuws natuurlijk geen nieuw fenomeen. Maar de manier waarop het recentelijk een enorme vlucht heeft genomen, maakt het wel tot een heel interessant thema dat zowel professionals uit de journalistiek en communicatie als het grote publiek raakt. En wat het natuurlijk nog boeiender maakt: iedereen is op zoek naar het ideale antwoord op het probleem, maar dat is zo makkelijk nog niet gevonden.”
Wel zijn er inmiddels enkele richtingen ontwikkeld, die Arets in haar college aan de orde wil stellen. “Aan de ene kant van het spectrum heb je de hoek van de factcheckers; de mensen die elk spoortje nepnieuws proberen te achterhalen en te corrigeren, meestal met hulp van heuse factcheckers, maar steeds meer ook via kunstmatige intelligentie. Daar worden behoorlijk goede resultaten mee geboekt, maar tegelijk krijg je dan te maken met het fenomeen van ‘backfire‘: je slingert dan wel een ‘echte waarheid’ terug de wereld in, maar wat is het effect daarvan op mensen die liever het nepnieuws willen geloven? Bovendien zou dit wel eens een heel ingewikkelde en veelomvattende strijd kunnen worden als je ziet wat er nu al met die zogenaamde deepfakes gemaakt kan worden.” Aan het andere uiterste bevindt zich de groep die een nieuwe veilige omgeving wil creëren: een nieuw ecosysteem dat alleen toegankelijk is voor mensen die onder elkaar afspreken dat de (of hun) waarheid boven alle twijfel verheven is.
Daartussenin bevinden zich de initiatieven die nieuwsgebruikers mediawijzer moeten maken, waardoor ze zich bewust zijn van de risico’s en zich weerbaarder kunnen opstellen. Arets: “Voor het kabinet is dit een belangrijk thema en natuurlijk kan het alleen maar helpen om mensen van jongs af aan mediageletterd te maken. Maar ook dat vergt constante aandacht en naast de kennis om zaken te herkennen misschien ook wel een vaardigheid om zelf nepnieuws te creëren.” Alsof er nog niet genoeg onzin is? “Nee, serieus. Kijk naar initiatieven als “Trollenfabriek DROG“, waar weerbaarheid vooral ontstaat uit – letterlijk – een cursus nepnieuws maken. Als je eenmaal beseft hoe makkelijk het is om mensen om de tuin te leiden, sta je zelf ook meteen sterker in het herkennen van onzin en het jezelf ertegen weren. Noem het voor mijn part ethisch hacken. Je moet de mechanismen begrijpen om echt weerbaar te kunnen zijn.”
Onderdeel van het openbaar college is ook een workshop onder begeleiding van The Factory, het factchecklab van Fontys Hogeschool voor Journalistiek. Met nieuwsberichten (echt of niet) over de gele hesjes en over het songfestival mogen de bezoekers voor zichzelf de waarheid achterhalen. Het Lectoraat van Danielle Arets werkt vanzelfsprekend samen met The Factory, maar ook DROG en gedragswetenschapper Sander Hermsen zijn haar partners voor dit onderwerp. “We kunnen veel leren van de gedragswetenschap, bijvoorbeeld vanuit het onderzoek naar gezond eten. We weten allemaal dat groente goed voor ons is, maar waarom laten we ons dan toch telkens weer verleiden tot die kroket? Misschien zijn er wel parallellen te trekken met het nepnieuws: we voelen op een of andere manier wel aan dat er iets niet zou kunnen kloppen, maar toch vinden we het lekker om te lezen.”
Een interessant aspect binnen al die richtingen is de vraag of er überhaupt wel een waarheid kan zijn. “Misschien moeten we, ook vanuit de journalistiek, soms tevreden zijn met de constatering dat we het zelf ook niet precies weten – maar daar vervolgens wel eerlijk over zijn.”
Wie het openbaar college in de Tilburgse lochal wil bijwonen kan zich aanmelden via [email protected].
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
