Polen moet af zijn kolenverslaving, anders komt er niks terecht van de Europese klimaatplannen

Een crisis als de coronapandemie vraagt om stevige maatregelen. De EU heeft 723,8 miljard vrijgemaakt om met het coronaherstelfonds (Recovery and Resilience Facility; RRF) de Europese economie uit de door corona veroorzaakte recessie te trekken. Om aanspraak te maken op een deel van die grote zak geld, dienen lidstaten een plan in bij de Europese Commissie. In de serie Decarbonizing Europe leggen we die plannen onder een vergrootglas.

Polen is geen modelstaat als het aankomt op klimaatbeleid. Sterker, de regering in Warschau heeft er weinig mee. Toch zit er wel beweging in de Poolse houding, maar dat heeft meer met economische en politieke redenen te maken, dan pure overtuiging dat het energiebeleid overstag moet.

Allereerst is er de grote afhankelijkheid van de Russische import van kolen, olie en gas, waar Polen al jaren mee worstelt. In 2021 was meer dan 72 procent van de stroom afkomstig van kolengestookte centrales en gas was verantwoordelijk voor 8,5 procent. Duurzame energie speelde slechts een ondergeschikte rol met 17 procent.

Bij de totale energieconsumptie draait het nog meer om fossiele brandstoffen. Ook hier zijn kolen de dominante factor met 45 procent, gevolgd door olie (26 procent) en gas (17 procent).

En waar komen al die fossiele brandstoffen vandaan? Bruin- en steenkolen hebben de Polen zelf veel, maar gas en olie worden voor het grootste deel geïmporteerd uit Rusland, en daar wil Polen zo snel mogelijk vanaf.

Afscheid van kolen gaat lang duren

Wat betekent dat voor de energiemix van de toekomst? Volgens Joanna Maćkowiak-Pandera, de directeur van de Poolse denktank Forum Energii, betekent het ten eerste dat het spannend zal worden of Polen warm de winter doorkomt.

Bij de bruinkolen (9 procent van de totale energieconsumptie) is Polen volledig zelfvoorzienend. Bij steenkool komt ongeveer 80 procent uit eigen mijnen, de rest komt van buiten. Tot nu toe is dat hoofdzakelijk Rusland, maar dat kan redelijk eenvoudig vervangen worden door bijvoorbeeld kolen uit Australië.

Bij olie en gas is de afhankelijkheid van Rusland veel groter. In 2020 kwam 47 procent van het geïmporteerde gas uit Rusland en 64% van de olie. “Die enorme afhankelijkheid maakt dat we vóór de winter alternatieven nodig hebben en dat wordt een hele opgave”, zegt Aleksandra Gawlikowska-Fyk van dezelfde denktank.

Bij de kolen kan er volgens haar misschien nog iets meer worden geproduceerd in eigen mijnen, maar veel rek zit er niet in. Verder zet de regering vol in op import van vloeibaar gas (LNG), waarvoor de LNG-terminal in Świnoujście, in het noordwesten van Polen, verder zal worden uitgebreid.

Verder wordt er hard gewerkt aan een nieuwe gaspijp door de Oostzee naar Noorwegen, zodat er meer gas van daar kan worden geïmporteerd. Met een beetje geluk kan deze pijp nog dit jaar in gebruik worden genomen. En tenslotte zet Polen in op meer import van gas uit de rest van de EU, via Duitsland.

Weinig groene stroom op korte termijn

Hoor ik daar iets over wind- of zonne-energie, of iets anders dat de CO₂-uitstoot omlaag brengt? Nee dus.

De realiteit is dat er bij windmolens op het land (onshore) al jaren bijna niks gebeurt omdat de regering er tegen is. Windenergie op zee (offshore) komt eraan, maar het kan nog jaren duren voordat dit een noemenswaardige factor is.

Hetzelfde geldt voor kernenergie, als je dat groen mag noemen. Polen heeft nog geen kernenergie, maar er liggen plannen voor zes grote centrales die tussen 2033 en 2040 aan het net moeten komen. Verder zijn er ook initiatieven voor kleine zogenoemde SMR-kerncentrales, maar het is nog maar helemaal de vraag of die er ooit echt komen en of ze een substantiële bijdrage kunnen leveren.

Zonnestralen

De groene energiebron die nog het hardst groeit, is zonne-energie. Maćkowiak-Pandera: “Die groei heeft zelfs de regering in Warschau verrast. Zonnepanelen zijn sinds 2019 enorm populair. Eind 2021 was er een geïnstalleerde capaciteit van 7,7 gigawatt. Dat was een toename van bijna 100% in één jaar en de groei zet ook dit jaar door, waardoor er in 2022 waarschijnlijk voor het eerst meer stroom zal worden gegenereerd door zonnepanelen dan door windturbines.”

Maar helaas zijn zonnepanelen het enige echte lichtpuntjes op korte termijn als het gaat om CO₂-reductie en toename van duurzame energie.

Waarschuwende woorden IEA

Het is niet voor niets dat het Internationaal Energie Agentschap (IEA) in mei waarschuwde dat er van de Europese klimaatplannen weinig terechtkomt als Polen geen extra stappen doet. Wat niet vergeten mag worden, is dat Polen per hoofd van de bevolking een van de grootste vervuilers ter wereld is. Alleen Zuid-Afrika, Australië, Kazachstan, Venezuela en China hebben een nog CO₂-intensievere economie.

Bij de totale uitstoot staat Polen op de 19^e plaats (stand 2020). Van de EU-lidstaten stoten alleen Duitsland (nummer 7) en Italië (nummer 18) meer uit, maar dat zijn uiteraard ook grotere landen.

Polen krijgt van het IEA lovende woorden als het gaat om de vaart waarmee het de afhankelijkheid van Rusland verkleint, maar de keerzijde van de medaille is dat de uitstoot door kolencentrales alleen maar groter wordt.

“De elektriciteit uit kolencentrales is in 2021 explosief gegroeid, waarmee in een keer tien jaar van vooruitgang bij de CO₂-reductie teniet is gedaan”, concludeert IEA-president Fatih Birol in een memo van het agentschap. “Met 80 procent van de energievoorziening zijn er maar weinig landen die een grotere afhankelijkheid van kolen hebben dan Polen.”

Sparen, sparen, sparen

Somberheid troef dus? Zo erg is het nou ook weer niet, zegt Maćkowiak-Pandera. Ondanks de grote kolensector kunnen de CO₂-emissies volgens haar wel degelijk omlaag op korte termijn. “De oplossing zit hem voorlopig niet in meer groene energie, maar minder verbruik van fossiele brandstoffen.”

Veel Polen stoken nog op kolen, en als ze niet op kolen stoken, dan stoken ze op gas. Dat geldt voor het platteland, net zo goed als voor de steden (stadsverwarming). Ten tweede zijn veel huizen slecht geïsoleerd. Daar ziet Maćkowiak-Pandera enorme mogelijkheden om meerdere vliegen in een klap te slaan.

“Door te investeren in energie-efficiëntie kan het verbruik van fossiele brandstoffen en de uitstoot van CO₂ omlaag, terwijl tegelijkertijd de afhankelijkheid van Rusland afneemt. En als kers op de taart neemt ook nog de luchtkwaliteit toe, wat voor veel Polen bijna nog belangrijker is dan het tegenhouden van klimaatverandering.”

Geld uit Brussel

Maćkowiak-Pandera pleit bij de energie-efficiëntie voor een structurele bijna huis-aan-huisaanpak waarbij wordt ingezet op een combinatie van warmtepompen, elektrische verwarmingssystemen en isolatie (een beetje hetzelfde dus als Nederland). Bij de financiering ziet zij een grote rol weggelegd voor de EU, omdat het een hele dure operatie wordt.

Polen krijgt als het goed is 35,4 miljard euro uit het coronaherstelfonds (directe steun en leningen), waarvan tenminste 37 procent bestemd is voor klimaatmaatregelen. Ongetwijfeld zal een deel daarvan besteed worden aan energie-efficiëntie, zeker nu het verschil van mening tussen de Europese Commissie en Warschau over hervormingen van de Poolse rechtsstaat geen sta-in-de-weg meer lijkt te zijn. Dat kan een belangrijke stap zijn op weg naar minder CO₂-uitstoot.

Langere termijn

Op de lange termijn ziet er sowieso een stuk rooskleuriger uit. Dan komt groene energie namelijk plotseling weer vol in beeld.

Dat heeft te maken met de kosten van de kolenproductie (mijnbouw en elektriciteitscentrales). De verwachting is dat vanaf ongeveer 2025 veel centrales de deuren moeten sluiten omdat het simpelweg niet meer rendabel is. “Steenkolen worden nu al zwaar gesubsidieerd”, zegt het IEA. “Maar op een gegeven moment wordt het echt onbetaalbaar.”

Gas is volgens het IEA geen alternatief, omdat dat waarschijnlijk alleen maar duurder wordt de komende jaren. Daarnaast zijn er de kosten van CO₂-emissirechten.

“Voor veel bedrijven zijn die nu al nauwelijks te dragen”, zegt Maćkowiak-Pandera. “Eind 2021 lag de prijs voor de uitstoot van één ton CO₂ bij 80,64 euro. Dat was 150% meer dan gemiddeld in 2019. De verwachting is dat dit de komende jaren alleen maar verder toeneemt. Voor de industrie is dat een enorme prikkel om de hoeveelheid duurzame energie te vergroten. Probleem is alleen dat die omslag niet van vandaag op morgen plaatsvindt.”

Geen grote vrienden

De beste kansen op de korte termijn ziet Maćkowiak-Pandera voor zonne-energie. Maar om echt grote stappen te maken in de toekomst is windenergie onontbeerlijk. Bij offshore-windcentrales is er enige beweging. Dit is ook een sector die hoopt op EU-ondersteuning. Aan het eind van dit decennium komt er als het goed is 5,9 gigawatt van offshore-windcentrales. Het volgende decennium moet dit bijna worden verdubbeld.

Verder hoopt Maćkowiak-Pandera dat de regering in Warschau weer meer open gaat staan voor onshore-windmolens, want daar ligt een groot potentieel wat relatief snel benut kan worden. Er zijn wel windmolens op land. Met een geïnstalleerde capaciteit van 7 gigawatt zaten ze vorig jaar zelfs maar net iets achter de zonnepanalen. Het vervelende is alleen dat die capaciteit al jaren onveranderd is omdat de huidige regering mordicus tegen meer windmolens is.

Dat geldt eigenlijk voor de hele energietransitie. Grote vrienden met de Europese “Green Deal” zal de regering in Warschau nooit worden. Maar de economische en politieke krachten om het beleid te veranderen zijn zo groot, dat het roer waarschijnlijk toch omgaat.