Wat is de ‘box’ in outside-the-box-denken?

We associëren ‘outside-the-box’-denken maar al te graag met creativiteit en innovatie. ‘Kom op jongens, we hebben outside the box-ideeën nodig!’ Het is een uitdrukking die bij menigeen irritatie oplevert: van outside the box ideeën komen alleen maar bullsh*t ideeën.

Is outside the box-denken inderdaad een lege term of is er daadwerkelijk een doos die iets met creativiteit te maken heeft?

Het antwoord begint in Duitsland, vóór de Eerste Wereldoorlog.

De oorsprong van de term ‘outside the box’

De uitdrukking ‘outside the box-denken’ komt van een puzzel die Gestaltpyschologen gebruikten om het ‘moment van inzicht’ te onderzoeken: de negen-stippen-puzzel.

De negen-stippenpuzzel

De negen-stippenpuzzel begint met een matrix van 3 bij 3 stippen:

De puzzel is als volgt:

• Verbind alle negen stippen,
• met vier rechte lijnen door het midden van de stippen,
• zonder je pen van het papier te halen.

Gestaltpsychologie

Voordat ik een hint geef, eerst meer over Gestaltpsychologie. Gestaltpsychologie is een stroming in de psychologie die is ontstaan rond 1910 in Duitsland. Een Wiki-zoektocht levert je de basisgedachten van deze stroming. Voor creativiteit en innovatie is het volgende stuk van deze denkwijze van belang:

Gestaltpsychologie gaat over hoe wij ‘gestalte’ geven aan de dingen die we waarnemen. Volgens Gestaltpsychologen maken wij onvolledige structuren automatisch compleet in ons hoofd. Dat betekent bijvoorbeeld dat wij een vierkant zien waar een matrix van 3×3 stippen op papier staat. De gaten tussen de stippen vullen we zelf in. 

Dan doen we nog wat geks. 

We nemen onbewust aan dat we onze pen niet buiten dit denkbeeldige vierkant mogen bewegen. Van onze aanname maken we een criterium: ‘oppassen, buiten de lijn ben je af’. Maar ja, er is geen vierkant…

In het geval van deze puzzel moet je je pen letterlijk buiten het imaginaire vierkant bewegen. Je moet letterlijk ‘outside the box’ (dat is de hint, de oplossing staat onderaan de column). 

De verwarring

Omdat je bij deze puzzel je pen zowel letterlijk als figuurlijk buiten ‘het vierkant’ moet bewegen, is er verwarring over de term ontstaan. Men legt outside de box-denken vaak uit als: ‘alle remmen los, er zijn geen criteria meer!’. Dat klopt niet. Dat is de letterlijke invulling van ‘het vierkant’. 

Daarmee zeg je: er een vierkant is én het vierkant is de grens van het probleem.

Bij Gestaltpsychologie gaat het over waarneming en perceptie. Outside de box-denken betekent dat je je eigen aannames moet bevragen: er staat nergens en nergens dat je je pen niet buiten de matrix mag bewegen, dat heb je zelf ingevuld! 

Deze vorm van psychologie is niet populair onder psychologen, wel onder creatievelingen en ‘Omdenkers’ (het hele idee van Omdenken is op deze theorie gestoelt). Maar de psychologen hebben wel een puntje. Het probleem: wij kunnen niet outside de box denken.

Kunnen wij niet ‘outside-the-box’ denken?

Volgens Gestaltpsychologie doorloop je drie stappen bij het oplossen van een dergelijk probleem als de negen-stippenpuzzel:

1:  Je komt in een zogenaamde impasse. Het is een periode van geen vooruitgang. Misschien is dit het moment waarop je je realiseert dat je een probleem hebt, dat je niet kunt oplossen met de methoden die je gebruikt. 

2: Je moet de situatie ‘herstructureren’. Je kent waarschijnlijk de uitdrukking ‘anders naar hetzelfde kijken’. Dat is herstructureren. Onthoudt dat de Gestalttheorie gaat over hoe je ‘dingen’ waarneemt niet over hoe de dingen zijn. Je moet je perceptie veranderen. 

3: Wanneer je de situatie geherstructureerd hebt, zal de oplossing plotseling ‘naar je toe komen’. Dit is het moment van inzicht. Het bekende Eureka-gevoel, de Aha-Erlebnis, je weet wat ik bedoel. Stap twee en stap drie gebeuren bijna tegelijkertijd. 

Kortom, volgens Gestaltpsychologen leidt herstructureren direct tot het ‘zien van de oplossing’. Maar, in 1981 ontdekten Alba en Weisberg dat de relatie tussen stap 2 en stap 3 niet zo direct bestaat.

Herstructureren leidt niet per se tot inzicht

In hun experiment met de negen stippenpuzzel vertelden ze een deel van de deelnemers aan het begin van het experiment dat ze hun pen buiten het denkbeeldige vierkant moesten trekken om de puzzel op te lossen. Alba en Weisberg veronderstelden dat de hint zou leiden tot herstructurering en dus dat deze deelnemers het probleem zou oplossen. Dat laatste, gezien stap 2 en stap 3 bijna gelijkertijd plaatsvinden. 

Maar de hint werkte niet. Hoewel de meeste deelnemers lijnen buiten het denkbeeldige vierkant trokken, loste slechts een kwart van de deelnemers het probleem op. 

We kunnen het niet. Maar om twee redenen mogen we outside the box-denken niet afserveren.

Soort problematiek

Gestaltpsychologen gebruikten voor hun onderzoek zogenaamde ‘inzichtsproblemen’. Deze problemen hebben drie karaktereigenschappen. 

1. Het probleem vereist herstructurering. 
2. Alle variabelen zijn bekend. 
3. Het probleem heeft één oplossing. 

We hebben het hier over goed gedefinieerde problemen. Maar in de context van creativiteit en innovatie, hoe vaak hebben we te maken met een dergelijk probleem? Nooit.

De complexe problemen waarmee we werken zijn slecht gedefinieerd. Je kent niet alle variabelen, de context verandert voortdurend, er zijn meerdere oplossingen voor het probleem. Sterker nog er bestaan helemaal geen oplossingen voor onze grote problemen, alleen maar tussenoplossingen (in het Engels het verschil tussen solve en resolve).

Alba en Weisberg (1981) concludeerden dat herstructureren van welomschreven problemen niet direct leidt tot inzicht. Ik weet niet of onderzoekers experimenten hebben gedaan met herstructuren van complexe problemen. 

Volgens mij leidt herstructuren wel tot inzicht bij complexe problemen, maar dit is naar mijn weten niet wetenschappelijk onderzocht. Ik zou zelfs durven stellen dat herstructeren een kernactiviteit is voor creativiteit in de context van innovatie! 

Terug naar de doos

De doos is niet de grens van het probleem. De doos is de grens van ons denken. Om uit onze dozen te komen moeten we observatie van interpretatie scheiden. Dat is moeilijk. Gelukkig zijn er tal van technieken die daarbij helpen. In mijn volgende column zal ik er wat uit de doeken doen.

Voor nu: als iemand je oproept buiten de doos te denken, vraag eens hoe die doos er bij hem/haar uitziet. Dat wordt een mooi gesprek.

Over deze column:

In een wekelijkse column, afwisselend geschreven door Eveline van Zeeland, Eugène Franken, JP Kroeger, Katleen Gabriels, Carina Weijma, Bernd Maier-Leppla, Willemijn Brouwer en Colinda de Beer probeert Innovation Origins te achterhalen hoe de toekomst eruit zal zien. Deze columnisten, soms aangevuld met gastbloggers, werken allemaal op hun eigen manier aan oplossingen voor de problemen van deze tijd. Hier zijn alle voorgaande afleveringen.