Pleidooi tegen eindejaarslijstjes en voorspellingen – en vóór een lange-termijnvisie

By Rudy van Belkom

Waarom we over dit onderwerp schrijven:

Het einde van het jaar nadert. Dit betekent dat de eindejaarslijstjes je om de oren vliegen. Naast een terugblik zien we ook steeds vaker voorspellingen voor het nieuwe jaar. Zo lezen we nu over de belangrijkste trends voor 2023 waar bedrijven hun voordeel mee kunnen doen. Deze focus op de korte termijn vertroebelt een broodnodige visie voor de lange termijn, betoogt Rudy van Belkom, directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT). 

Laat ik vooropstellen dat ik groot voorstander ben van vooruitkijken. Als we weloverwogen keuzes willen maken voor de toekomst, dan moeten we weten welke opties er zijn. Dit kan alleen als we vooruitkijken. Het liefst vér vooruitkijken. Maar de trendvoorspellingen die we aan het eind van het jaar voorgeschoteld krijgen suggereren dat de beschreven ontwikkelingen een gegeven zijn. Alsof er slechts één toekomstrichting is die als een natuurwet over ons heen komt. Maar als zelfs het weer voor de volgende dag onvoorspelbaar is, met alle high tech meetinstrumenten voor de Meteorologie, waarom zouden we dan technologische en sociale ontwikkelingen kunnen voorspellen? Ik heb in 2019 in geen enkel lijstje gezien dat de corona lockdown dé trend voor 2020 zou zijn. Dat we anderhalve meter afstand zouden moeten houden en massaal mondkapjes in zouden moeten slaan. En zelfs als het wel in een eindejaarsvoorspelling was vastgelegd, dan hadden we alsnog veel te weinig tijd om erop te kunnen anticiperen (met uitzondering van Sywert van Lienden, hij was er als de kippen bij). 

Van voorspellen naar voorstellen

We zouden ons daarom minder moeten bezighouden met vermakelijke voorspellingen voor de korte termijn en meer met het verkennen van de uitdagingen voor de lange termijn. Een wereldwijde epidemie is namelijk helemaal geen noviteit. Denk aan de pest, cholera en de verschillende influenza-pandemieën. Zo veroorzaakte de Spaanse griep tussen 1918 en 1920 wereldwijd miljoenen doden. Om de paar decennia stak weer een nieuwe griep-pandemie de kop op met alle gevolgen van dien. Toch deed de reactie van de overheid vermoeden dat ze totaal niet voorbereid waren op corona. Het beleid was versnipperd en ad hoc. Alsof we ons een nieuwe pandemie totaal niet konden voorstellen. Met de aanhoudende globalisering en verstedelijking is de kans dat een dodelijk virus zich opnieuw enorm snel verspreidt zeer reëel. Ook al gebeurt het pas over dertig jaar, we moeten nu al rekening houden met deze optie. Het gaat dus niet om het anticiperen op voorspellingen, maar om het voorbereiden op mogelijke scenario’s.

Het gaat niet om het anticiperen op voorspellingen, maar om het voorbereiden op mogelijke scenario’s.

Rudy van Belkom

Hiervoor moeten we ook de lange termijn implicaties van onze keuzes meewegen. Denk bijvoorbeeld aan de oorlog in Oekraïne. Pas toen Rusland buurland Oekraïne binnenviel gingen we goed nadenken over onze afhankelijkheden. We moesten op stel en sprong van het Russische gas af en gingen ons zorgen maken over een wereldwijd graan- en kunstmesttekort. Door de ontstane gascrisis dreigen we nu in de kou te komen te zitten, waardoor de kolencentrales weer overuren moeten gaan maken. Deze ad hoc reactie heeft vervolgens weer een negatief effect op de klimaatmaatdoelen. Nee, ik had de oorlog in Oekraïne ook niet direct voorspeld, maar de dreiging komt niet uit de lucht vallen. Het conflict ontstond al door de Russisch-Oekraïense Oorlog in 2014. Dat we niet voorbereid waren op een nieuwe oorlog en onze afhankelijkheden stapsgewijs afgebouwd hebben is een symptoom van een focus op de korte termijn. 

Van anticiperen naar creëren 

We moeten ons daarbij niet beperken tot de toekomst die ons overkomt. Er is ook een toekomst die we zelf vormgeven. De landen waarmee we handeldrijven en de wijze waarop we technologie inzetten zijn menselijke keuzes. Het is een ontwerpvraagstuk. Het feit dat de algoritmen van Meta en Google bijdragen aan polarisatie, komt doordat ze geoptimaliseerd worden op commerciële belangen. Uit onderzoek van Meta blijkt dat boze mensen langer op het Facebook-platform verblijven. Dat ze er vervolgens voor zorgen dat het algoritme vooral opruiende content laat zien, is vanuit het bedrijfsmodel te begrijpen. Dit komt niet doordat het algoritme inherent slecht is. Je kunt een vergelijkbaar algoritme optimaliseren voor consensus. Niet de populaire opvattingen bínnen groepen komen dan bovendrijven, maar de populaire opvattingen tússen groepen. Wanneer je een dergelijk platform vanuit publieke waarden inricht krijg je compleet andere resultaten. 

Nu worden ‘toekomstbestendige bedrijven’ geframed als bedrijven die inspelen op trends en zo het voortbestaan van hun organisatie kunnen veiligstellen. Vooral marketingplatforms en blogs hebben hier een handje van. Alles moet agile en wendbaar zijn. In mijn optiek zouden toekomstbestendige bedrijven gedefinieerd moeten worden als bedrijven die toekomstmethodieken inzetten om zo het voorbestaan van de aarde veilig te kunnen stellen. Als ze hier een bijdrage aan leveren, dan zal ook het voortbestaan van de organisatie veilig zijn. Laten we daarom samen wenselijke toekomstscenario’s verkennen en minder tijd en energie steken in het voorspellen van korte termijn ontwikkelingen. Aan welke lange termijn uitdagingen wil jij in 2023 gaan werken?

Rudy van Belkom beantwoordt zorgen over de democratie met hoop op een jonge generatie

Tweede druk voor ‘Alive and Clicking’, waarin Van Belkom aanknopingspunten biedt voor een beter functionerende digitale democratie.