Zijn moeder noemde hem altijd “een slome”. Op zijn dertiende werd hem dringend verzocht van school te veranderen en hij ziet zichzelf eerder als straatvechter dan boekenwurm. “Wat er staat geschreven is van gisteren of nog ouder”, zegt hij. Hoe kan het dan toch dat Jos van Esch, inmiddels 75 jaar oud, zes belangrijke high tech patenten op zijn naam heeft staan en nu met twee van zijn vindingen vanuit Bergeijk de medische wereld ontregelt?
Een tabaksmachine die draait op kunstmatige intelligentie, een automatische aspergesteker, een slimme tweede verpakking voor medicijnen en een doosje om niet-gebruikte pillen in te bewaren en terug te leveren: het zijn maar enkele van de innovaties die Jos van Esch met patent en al op zijn naam heeft staan. Momenteel is de 75-jarige uit Walik vooral actief met de laatste twee, maar dat zou zomaar weer eens kunnen veranderen als hij zich spontaan boos maakt over een of ander onlogisch of inefficiënt handelen door de mensheid. Want wie naar Van Esch’ levensloop kijkt, ziet vooral assertieve opstandigheid als de drijfveer voor zijn innovatiedrang. Gebrek aan uitdaging bij hemzelf én inefficiënt gedrag in zijn omgeving leidden telkens tot belangrijke stappen.
Een ‘groot plan’ heeft hij nooit gehad maar de loopbaan van Jos van Esch volgt wel een logisch pad. Het laat cirkels zien van creativiteit naar resultaat naar onrust en van daaruit weer naar nieuwe creativiteit, met nieuwe resultaten. Totdat de onrust weer toeslaat en hij zijn volgende stap maakt.
Als 13-jarige drop-out kwam Van Esch – zoals zovelen in Eindhoven – op de Philips bedrijfsschool terecht. “Mijn vader zei dat ik maar wat met techniek moest gaan doen. In die tijd was wat vader zei wet, dus veel keuze had ik niet, maar eerlijk is eerlijk: die nadruk op techniek had hij wel goed gezien. Nadat ik in twee jaar alle oefenstof van de vierjarige opleiding had doorlopen werd ik als een soort promotie vervolgens in de fabriek geplaatst, de schetsenwerkplaats.” Daar kwam hij, als tiener, in een ploeg terecht die schetsen mocht maken voor de finetuning van machines waar om een of andere reden iets aan rammelde. “Foute synchronisatie bijvoorbeeld, gebreken waar de constructeurs zelf geen oplossing meer voor hadden. Dat was een geweldige leerschool, al keek ik er destijds zelf wel anders naar. Maar dat kwam vooral omdat ik maar twee weken per jaar vakantie had, veel minder dan mijn vriendjes die gewoon naar school gingen.”
Tijdschrijven
De vakbekwaamheid van zijn Philipscollega’s spreekt hem nog steeds tot de verbeelding: “Ongelofelijk, hoeveel ik daar als jong gastje van heb kunnen leren.” Niet vreemd dus dat hij na zijn diensttijd, die hij als vliegtuigmonteur voor de luchtmacht doorbracht, weer bij Philips aanklopte. Hij ontwikkelde zich er tot tekenaar-constructeur van diverse soorten machines en producten; nooit liet hij zich vastpinnen op één specifiek terrein.
Bij Philips maakte hij ook kennis met het begrip ‘tijdschrijven’: het gebruik om vooraf te calculeren hoeveel tijd er nodig was voor een bepaald standaardresultaat en meteen ook het schema waar de arbeiders zich strikt aan moesten houden. “Je kreeg een minimaal salaris en alleen een toeslag als je een vooraf bepaald rendement liet zien, dus dat tijdschrijven zat diep in de cultuur van de organisatie. Maar het was compleet belachelijk natuurlijk.” Het prikkelde ook zijn creativiteit: Van Esch slaagde erin het tijdschrijven in zijn voordeel te laten werken. “Bij schaafwerk bijvoorbeeld moest je een half uur wachten voordat je de te schaven plaat kon omdraaien. In die tijd kon je natuurlijk ook andere nuttige dingen doen. Ik bedacht een schema voor die mensen waardoor ze extra tijd konden schrijven voor een klus op mijn afdeling en op het eind van de week hielpen we elkaar bij het poetsen van deze grote machine: dat was zowel voor hen als voor mij efficiënter. Win-win zeggen we tegenwoordig.”
Al snel begon het echter ook te knagen. Toen Van Esch merkte dat hij met zijn maandsalaris van 450 gulden structureel projecten realiseerde die Philips meer dan een miljoen per jaar opleverden, was het genoeg. Hij pakte zijn biezen en vervolgde zijn carrière als constructeur en na drie jaar als head engineer bij Philip Morris. “Allemaal dankzij mijn technische kennis uit de Philips schetsenwerkplaats. Ik wist hoe je die high tech machines perfect draaiende hield; daardoor kon ik snel opklimmen en kreeg zodoende ook steeds beter zicht op de zakelijke kant van het bedrijf. Dankzij Philip Morris’ Direct-Cost systematiek leerde ik hoe je de directe kosten kunt beïnvloeden en op die manier een optimale efficiency krijgt. Daar heb ik nog steeds veel aan.”
Zijn werk voor deze tabaksproducent en even later ook voor de Swedish Tobacco Group, waar hij ging werken als als factory engineer, bracht hem over de hele wereld. Hij bouwde onder meer fabrieken in Hongarije en Indonesië. Totdat ook daar de onrust weer toesloeg en Van Esch een aanbieding bij Van Melle accepteerde. Hij werd er uiteindelijk statutair directeur en onder zijn verantwoordelijkheid kwam onder meer de Fruitella wereldwijd op de markt, inclusief Rusland en China, waardoor de omzet verdubbelde. “‘We are the Best in Chew’ was onze slogan.”
Niemand anders
En passant haalde hij in zijn tijd bij Philip Morris en Van Melle in wat hem als 13-jarige nooit leek te gaan lukken: hij reeg de ene opleiding aan de andere, van MTS meet- en regeltechniek tot HTS Werktuigbouwkunde en Bedrijfskunde en voor zijn MBA studeerde hij af in Operations Research en Industrieel Marketing. “Ik ben intussen de man van zes miljoen qua opleidingen en internationale cursussen.” De gestapelde kennis op het gebied van techniek, business en efficiency leverde zijn werkgevers geen windeieren op. “Zo ontwikkelde ik voor Van Melle het Meller product, een snoepje met chocola van binnen en karamel aan de buitenkant. Het omgekeerde van een Mars dus, wat veel slimmer is voor warme landen zoals Italië of de Filipijnen: geen smeltende chocolade aan je vingers. Door de snoepjes in een bad van vloeibare stikstof te dompelen, wordt de buitenkant hard. We creëren in het maakproces in feite een schil van lucht, met de stikstof als mal voor het snoepje. De mal is om vervorming tegen te gaan in het verdere productieproces, tot het moment dat het snoepje voldoende is afgekoeld. Doordat de karamel aan de buitenkant zit heeft de klant toch de kick van de chocolade bij zijn eerste hap. Kijk, dat vind ik nou leuke dingen, vooral ook omdat niemand anders erop komt.”
Kerkhof schoffelen
Zijn pensionering bracht vooral nieuwe mogelijkheden. “Ik zou natuurlijk het kerkhof van Riethoven kunnen gaan schoffelen, maar dat zag ik niet zo zitten. Of gaan schilderen, zoals veel van mijn leeftijdsgenoten doen. Maar ja, het enige resultaat zou dan zijn dat je kinderen zich verplicht voelen jouw amateuristische werken in hun woonkamer te hangen. Dat wil ik ze echt niet aandoen. Nee, voor mij was het vooral tijd om iets terug te doen. Bij Philip Morris, STG en Van Melle heb ik mooie dingen kunnen doen, maar of de wereld nou beter is geworden van sigaretten, sigaren en snoep kun je je wel afvragen.”
Dat gevoel werd extra sterk door de gesprekken die hij met zijn destijds 27-jarige zoon had, nadat die zich van het leven had proberen te beroven. “Ik probeerde hem ervan te overtuigen dat het leven wel waarde heeft en intussen leerde ik ongelofelijk veel over mezelf; hij was als mijn geweten.” Negen maanden lang bleven de twee in gesprek, maar uiteindelijk mocht het niet baten. Een nieuwe zelfmoordpoging slaagde wel. Het was Van Esch’ tweede persoonlijke verlies: eerder al was zijn oudste dochter, net tien maanden oud, in haar bedje overleden.
Te stellen dat die gebeurtenissen er enorm inhakten is vanzelfsprekend een understatement. Ze tekenden het leven van Jos van Esch; zijn persoonlijkheid kreeg er blijvend een extra dimensie door die zowel privé als zakelijk bleef doorklinken. Hij volgde een studie psychosynthese, ook in een poging beter te kunnen begrijpen hoe de mens in elkaar zit. “‘Die is compleet van het padje’, dachten mensen toen over mij. Maar ik zag dat anders, ik ben een vechter en geen zwever. Ik ben altijd op zoek naar manieren om mezelf en anderen uit te dagen en samen grenzen te verkennen.”
De Fundamenten
De collega’s die Van Esch voor zijn nieuwe projecten in Bergeijk om zich verzamelt weten erover mee te praten. Van hen verwacht hij niet alleen de expertise die nodig is om hun werk goed uit te voeren, hij geeft ze ook leesopdrachten mee. Hij grist snel een boek van zijn bureau: Ramsey Nasr’s De Fundamenten. “Heb je het zelf al gelezen? Nee? Meteen doen hoor. Kijk, ik heb het misschien wel zwaar gehad privé, maar iedereen krijgt het op een of andere manier voor de kiezen. Die mensen die hier bij mij werken hebben allemaal ook hun persoonlijke bagage. Boeken als deze kunnen je helpen om weerbaar te worden. Want dat is wat we zeker in deze tijd en met deze regering heel hard nodig hebben. Nasr weet dat goed te verwoorden, net zoals – op een heel andere manier – de gele hesjes in Frankrijk laten zien dat het anders moet. Ben assertief, zoals ik dat op mijn dertiende ook was. Het lijkt soms wel of we hier in Nederland de kunst om ‘gecontroleerd’ boos te worden zijn kwijtgeraakt. Alles moet maar lief en aardig zijn waardoor vaak de waarheid ten onrechte niet naar voren komt.”
Die assertiviteit is Van Esch na zijn pensionering inderdaad niet verloren. Integendeel, hij lijkt actiever dan ooit – misschien is het omdat de resterende tijd beperkter wordt en hij nog zoveel goeds wil doen. Zo ontwikkelde hij samen met twee Zuid-Koreaanse universiteiten de Meds-Safe, een draagbare, temperatuur-gecontroleerde mini-medicijnkluis. Daarmee kan verspilling van dure medicijnen worden tegengegaan. “Dat betekende dat ik, naast de vele bezoeken aan Zuid-Korea, vanwege het tijdsverschil maandenlang dag en nacht heb gewerkt. Je kunt je voorstellen dat dat leidde tot een behoorlijk ontregeld dag nachtritme. Hans van Rooij heeft ervoor gezorgd dat VGZ de Meds-Safe heeft omarmd en dat instellingen als het Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis in Tilburg ermee aan de slag zijn gegaan.”
De Meds-Safe komt voort uit Van Esch’ boosheid over de enorme hoeveelheden medicijnen die elke dag worden weggegooid, per jaar alleen al in Nederland ter waarde van bijna een miljard euro. “Naast de medicijnverspilling komen daar nog de kosten bij van de vervuiling. Aanvankelijk dacht ik: als ik voor pakweg 20 miljoen een probleem van zeker 250 miljoen voor de waterschappen kan oplossen, dan is dat een simpele rekensom. Niet dus, we willen gewoon niet betalen voor kwaliteit, want na het betalen van de vervuilingsvermijdingskosten, wie krijgt dan de winst? Toen zijn Hans en ik het zelf maar gaan doen. Via een ‘medicijnen-vervuilings-vermindering-concept’ moeten we de kosten gaan terugverdienen. Inmiddels is het product klaar voor de industrialisatiefase.”
Van Esch hoopt dat dankzij ReMediZ, de naam voor het bedrijf achter de Meds-Safe, uiteindelijk alle medicijnen op deze manier worden aangeboden. Medicijnen die niet gebruikt worden, kunnen dan makkelijk terug naar de apotheek. Dat voorkomt verspilling, vervuiling van rioolwater en maakt de zorg daarmee goedkoper. “Op dit moment zeggen artsen nog steeds dat pillen gewoon weggegooid kunnen worden als ze over de datum zijn of de behandeling ten einde is. En apotheken leveren nog steeds dure medicijnen in een papieren zakje, in één keer vijf strips pillen met een waarde van 15.000 euro.” Hij gruwelt ervan. “Moet je eens kijken wat voor verpakking en service ik krijg als ik voor dat bedrag boodschappen doe bij de MediaMarkt!”
Zijn andere hoofdactiviteit van dit moment heeft eveneens te maken met doelmatiger medicijngebruik, maar waar de Meds-Safe zijn weg moet vinden naar gebruikers thuis, is Unit Dose Pack in eerste instantie gericht op het gebruik in ziekenhuizen. “Wat daar normaal gebeurt is dat verpakkers niet gebarcodeerde enkelstuks medicatie uit de oorspronkelijke verpakking halen en vervolgens in een digitaal gecontroleerde dosering aan hun patiënten geven. Maar dat levert niet alleen een kans op menselijke fouten, het is ook zonde van het verbreken van de keten en al die extra handelingen. Met UDP laten wij de medicijnen in de originele verpakking en brengen we een secundaire verpakking aan, met een optimale maatvoering en ergonomie. Er staat precies op waar de medicatie voor bedoeld is en dankzij de scanbare barcode worden de menselijke fouten geminimaliseerd. Het is de dubbele closed loop, van artsenvoorschrift tot toediening aan de patiënt en van voorraadbewaking tot gebruik via bestelling en facturatie.”
Spijt
Veel tijd om te rusten gunt Jos van Esch zichzelf nog steeds niet. Zijn werkdagen zijn ook zonder de Koreaanse tijdsverschillen buitengewoon lang. Zijn vrouw probeert hem wel eens voor te houden ‘dat er nog nooit iemand geweest is die aan het einde van zijn leven spijt had dat-ie te weinig heeft gewerkt’. Van Esch moet erom lachen en draait haar woorden direct om: “Spijt heb ik ook niet, want ik heb altijd met plezier doorgewerkt.”
We vroegen Jos van Esch naar wat typerende beelden uit zijn lange carrière. Dit is zijn selectie:
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
