Job van den Hurk is neurowetenschapper en wetenschappelijk directeur van ultra-high field MRI center Scannexus op de Brightlands Maastricht Health Campus. Maar hij is vooral bekend als presentator van het tv-programma Brainstorm op ZAPP. ‘Kritisch denken zou een vak moeten zijn op de basisschool’.
Van den Hurk slaat een brug tussen wetenschap en publiek. Niet alleen door zijn optreden als onderzoeker in Brainstorm; hij was ook medeoprichter en hoofdredacteur van het speelse en toegankelijke wetenschappelijke platform BrainMatters. Die functie heeft hij inmiddels overgedragen aan enthousiaste masterstudenten en promovendi.
- Job van den Hurk is een toonaangevende figuur in het breinonderzoek;
- De wetenschapper gelooft dat begrip van het brein essentieel is;
- Onze natuurlijke denkpatronen zijn vaak gebrekkig zijn en dit kan leiden tot problemen.
De neurowetenschapper (Heeze, 1985) gaat er eens goed voor zitten. Aan alle kanten straalt hij uit het heerlijk te vinden om over het brein te praten. Die liefde werd gewekt toen hij tijdens zijn studie de hersenscanner in de ‘fietsenkelder’ van de universiteit ontdekte. “Ik dacht: hoe cool zou het zijn om hiermee te werken?” Nu heeft hij drie supersonische MRI-scanners van pakweg twintig miljoen euro onder zijn hoede in het gebouw op de campus aan de Oxfordlaan in Maastricht. De machines worden onder andere gebruikt voor onderzoek naar multiple sclerose.
Zweefteverij
“We zijn allemaal brein”, zegt hij. “Het brein is een orgaan maar er zitten hier aan tafel eigenlijk twee breinen met elkaar te communiceren. Het brein neemt mij nu waar en tegelijkertijd denkt het: wat zullen we vanavond eten of wat ga ik in het weekend allemaal doen? Die biochemische processen zijn heel fascinerend. Er zijn steeds meer onderzoekstechnieken die inzoomen op hoe het brein werkt. Daar komen dan allerlei bevindingen uit die razend interessant zijn, ook voor de leek.”
Hij heeft nog een verklaring die op zijn minst opmerkelijk is te noemen: de toegenomen belangstelling voor spiritualiteit. Van den Hurk: “Nu weet ik dat veel mensen met het been beginnen te wiebelen bij de gedachte alleen al aan pseudowetenschappelijke zweefteverij, – ik ook hoor – maar als het gaat om down to earth meditatie dan zeg ik: sta er maar eens bij stil wat het is om een bewustzijn te hebben. Wat gebeurt er allemaal in je hoofd? Wat is aandacht eigenlijk? Hoe komt het dat we makkelijk afgeleid zijn? Dat vind ik waanzinnig interessant.”
Pijn is een sensatie
Van den Hurk vertelt dat er veel onderzoek is gedaan naar het brein van goeroes en boeddhistische monniken, ook in Maastricht. “Waarom zijn monniken zo goed in meditatie? Omdat ze in staat zijn fysieke sensaties als pijn los te koppelen van het idee dat pijn iets naars is. Pijn is een sensatie. We doen er alles aan om die te elimineren. En dat kan met meditatie. Dus onderzoeken we in hoeverre die mensen in staat zijn hun sensatie van pijn te controleren of te reguleren. We weten uit hersenonderzoek welke gebieden in de hersenen verbonden zijn aan pijnsensatie. Bij monniken hebben we gekeken of ze met hun gedachten de activiteit in hun hersengebied puur mentaal naar beneden halen. Het antwoord is: ja. Een geoefende monnik kan objectief naar de sensatie van pijn kijken.”
Met de drie scanners van Scannexus op de Brightlands Campus komen wetenschappers een heel eind om deze waarnemingen vast te stellen. “We weten welke netwerken in het brein met pijn te maken hebben. Daar kun je speciale neurofeedback op toepassen: ik leg jou in de scanner, ik meet de activiteit in het pijngebied en dat geef ik weer als een kristal die oplicht. Hoe actiever dat gebied is, hoe meer het kristal gaat gloeien. Dat projecteer ik op een scherm waar de persoon in de scanner naar kijkt. Die ziet in real time hoe actief dat gebied is. In het geval van chronische pijn krijgt een patiënt opdracht om een aantal mentale trucjes uit te voeren om die activiteit in leven te brengen. Dat kost een paar sessies maar het werkt: ze hebben uiteindelijk minder last van pijnklachten. Mensen kunnen dus cognitief hun pijn onderdrukken. Deze toepassing wordt nu ook onderzocht bij mensen met Parkinson.”
Van den Hurk was naar eigen zeggen een zeer gemiddelde leerling maar haalde toch het vwo. “Ik dacht aan een studie rechten, tot ik bij mijn ouders op de bank de Amerikaanse psycholoog Dr. Phil aan het werk zag in zijn tv-show. Fascinerend wat die man deed: met mensen praten en de gedachtestromen doorzien.”
Het werd rechtspsychologie in Maastricht. Toen hij zag hoe de vakgroep cognitieve neurowetenschap onderzoek deed met een MRI-scanner, was het raak. “Ik dacht dit is zó vet, stel dat je een afstudeerrichting kan kiezen waarbij je iemand in die scanner kan leggen en in zijn hoofd kan kijken.”
Gedachten lezen
Van den Hurk hoeft niet lang na te denken over de vraag wáàrom dat precies zo vet is. “Het is een grote, hele dure machine waar niemand anders aan mag zitten. Die mensen van de afdeling zijn zo slim, ze kunnen beelden lezen die laten zien wat er in iemands hoofd of gedachten gebeurt. Noem het de voorloper van het gedachtenlezen – al zijn we dat stadium al lang voorbij.”
Dat bedoelt hij vrij letterlijk. “Er zijn studies die direct de inhoud van iemands mentale wereld kunnen weergeven op een scherm. Deelnemers liggen in een scanner en krijgen plaatjes te zien. Uit de gemeten hersenactiviteit kunnen krachtige computers heel nauwkeurig de bekeken plaatjes reconstrueren. Je kijkt dan letterlijk mee in wat er in iemands hoofd gebeurt.”
Van den Hurk kwam bij Scannexus als neuro- en datawetenschapper en is er nu wetenschappelijk directeur. Hij is ook als onderzoeker en assistent-professor betrokken bij Maastricht University, meer bepaald bij de afdeling functionele neuro-urologie. “Dat is altijd leuk om op feestjes te vertellen (lacht). Het gaat over de relatie tussen het brein en de blaas. Er kwam een verzoek binnen vanuit urologie: wat gebeurt er in het brein als de blaas zich vult? Op de poli zien we veel patiënten met een overactieve blaas, die niet kunnen aanvoelen wanneer hun blaas vol is. Er is jaren onderzoek naar gedaan maar we weten niet waar het vandaan komt.
We hebben dus mensen in onze scanners gelegd, kunstmatig de blaas gevuld om te zien wat er vervolgens in het brein gebeurt. Dat doen we door heel diep met onze zwaarste scanners in te zoomen. Aan dat soort werk ben ik verslaafd geraakt. Wat we hopen te ontdekken is hoe het brein de signalen vanuit de blaas doorstuurt en hoe het brein ervoor zorgt dat je op tijd naar het toilet gaat. We vergelijken daarbij mensen met een goed werkende blaas en mensen met een overactieve blaas. In welk schakelstation zit het verschil? Waar nemen we de verkeerde wissel? Als je dat precies weet, kun je gaan bekijken welke neurologische interventies je zou kunnen toepassen.”
Een open mond van verbazing
Van den Hurk is een bekendheid geworden door zijn televisieoptredens als wetenschappelijk medewerker. Hij vindt het heerlijk. “Ook werken met deze scanners wordt gewoon. Tot je voor een groep kinderen of leken of volwassen staat en uitlegt wat je doet. Dan zie je de monden opengaan van verbazing. Ik moet mezelf nog steeds wakker knijpen dat ik bij Brainstorm mag werken.”
Ligt het versimpelen van zaken dan niet op de loer? “Nee, we willen niks verkopen wat niet waar is. We maken het niet mooier, ik schrijf zelf mee aan het programma. We gaan uit van in de literatuur bekende experimenten. Soms doen we het in het klein, we proberen één op één met de wetenschap te staan. Tot nu toe kwam er maar één keer kritiek, nadat ik het brein van een kikker had vergeleken met een deel van het menselijk brein dat we het reptielenbrein noemen. Een professor anatomie nam me even apart om te zeggen dat een kikker toch echt een amfibie is.”
Waarom is het zo belangrijk dat we zoveel weten van het brein? “Wij mensen zijn ontzettend slechte denkers, en we weten dat niet van onszelf. Ons brein is in de loop van miljoenen jaren ontwikkeld om snel beslissingen te maken door te generaliseren. Onze verre voorouders hebben zo kunnen overleven. Die denkwijzen zijn tegenwoordig achterhaald, maar we zijn er ons niet van bewust. We vinden ons eigen denken allemaal feilloos, maar dat is niet zo. En we zijn niet nederig genoeg om dit van onszelf te accepteren.”
Bullshit detector
Met grote problemen tot gevolg, aldus Van den Hurk, waarbij sociale media als katalysatoren fungeren. Het zou hem niet verbazen als de Verenigde Staten over enkele jaren verworden zijn tot een fascistische dictatuur. Hij formuleert het als een denkprobleem.
“We besteden in het onderwijs te weinig aandacht aan hoe wij denken. Dus niet wat je moet denken maar hoe je moet denken. Dat zou een vak moeten zijn op elke basisschool. Zo kun je kinderen een bullshit detector neegeven. Dat ze intuïtief aanvoelen: dit is te makkelijk gedacht. Eigenlijk leer je kinderen dan hoe slecht we zijn in denken, je maakt ze er bewust van, doet oefeningen met ze. Dan kun je er om lachen, we hoeven ons daar niet voor te schamen. Kritisch denken is een existentiële behoefte. Ik kan helpen door te laten zien hoe leuk het is om systematisch na te denken over vraagstukken. Je moet niet iets aannemen omdat de professor of de president iets vertelt, je moet iets kunnen aannemen door het zelf te toetsen. 2De professor in ons televisieprogramma is ook af en toe een sulletje, dat is met opzet gedaan, om te laten zien dat je ook de uitspraken van een professor moet toetsen.”
Het denken van volwassenen veranderen is lastig, weet Van den Hurk. “Als je kritisch bent sterkt dat mensen in hun overtuiging. Als je aanwijst waar ze fout zitten, krijgen ze cognitieve stress. En dat heeft als bijwerking dat je nog meer gaat vastklampen aan je ideeën. Het is voor ieder het beste om zoveel mogelijk dingen te geloven die waar zijn – en zo min mogelijk dingen die niet waar zijn. Hoe kun je daarvoor zorgen? Door kinderen al op jonge leeftijd te leren hoe je moet denken en welke rol het brein daarin heeft.”
