De opwaardering van oude stadsbuurten gaat vaak gepaard met het aantrekken van nieuw kapitaal, maar mede daardoor wordt het voor de oorspronkelijke bewoners onbetaalbaar er te blijven wonen. Het is een fenomeen dat overal op de wereld in grote steden zichtbaar is, zelfs – zij het in geringe mate – in Eindhoven: gentrificatie. Het is een dubbel proces: opwaardering van een stadsdeel op sociaal, cultureel en economisch gebied, het aantrekken van kapitaalkrachtige nieuwe bewoners maar ook de daarmee gepaard gaande verdrijving van de lagere klassen uit die buurt.
“In Nederland hebben we in het algemeen een vrij goed beleidskader om deze ongewenste effecten tegen te gaan, maar gentrification treedt ook in onze steden op”, zegt Marc Glaudemans, lector stedelijke strategieën bij Fontys. “In Eindhoven heb je dat fenomeen zeker ook gezien rondom De Bergen en nu in wijken als Strijp-S. Vooral in steden met een zeer hoge druk op de woningmarkt of door een externe factor zoals toerisme – of een combinatie van beiden, zoals in Amsterdam, London, New York, Barcelona – ontstaan situaties waar mensen met een normaal inkomen niet langer in de stad kunnen wonen.”
Glaudemans en zijn Stadslab-team hebben net een groot onderzoek naar dit fenomeen afgerond in Lissabon en staan al weer op het punt om hetzelfde te gaan doen in Tbilisi (Georgië) en Darling (Zuid-Afrika). Fontys Stadslab European Urban Design Laboratory werd 10 jaar geleden opgericht als een post-hbo ontwerplab voor stedelijke vraagstukken, gericht op zowel nascholing van architecten en stedenbouwkundigen, als concrete resultaten voor de steden waarmee gewerkt wordt. Stadslab organiseert sindsdien één tot twee Masterclasses per jaar in Europese steden en soms ook daarbuiten. Sinds 2011 worden daarbij ook masterstudenten van Fontys betrokken.
In oktober was er weer zo’n masterclass, nu in Lissabon. Glaudemans: “Centrale vragen voor ons: hoe gaat een stad als Lissabon om met de soms nadelige effecten van massatoerisme? En met speculatie in vastgoedinvesteringen? Een interessante case voor Stadslab.” Een klein halfjaar voorbereiding resulteerde in een Masterclass, een boek en in een film.
Glaudemans: “Lissabon heeft van oudsher een arm en tamelijk vervallen stadscentrum. De opkomst van stadstoerisme – mede door budget vliegmaatschappijen en airbnb – en de aantrekkelijkheid van de stad voor buitenlandse investeerders heeft in korte tijd geleid tot een sterke tweedeling in de stad. Naast de economische voordelen, hebben veel inwoners overlast van het toerisme en zien ze de dagelijkse voorzieningen in de binnenstad verdwijnen ten gunste van toeristenwinkels en hotels.”
Toerisme is in Mouraria nog beperkt, “maar dit soort multiculturele wijken met veel goedkope woningen en vlakbij de binnenstad, blijken bijzonder aantrekkelijk voor jonge toeristen, kunstenaars, studenten en investeerders.” Glaudemans haalt de voorbeelden aan van het Meatpacking District in New York of de wijk de Pijp in Amsterdam. “Van oudsher typische arbeiderswijken, maar nu onbetaalbaar en vol met hippe koffiebars. Dit proces leidt tot verhitte debatten over van wie de stad eigenlijk is en over het verdwijnen van de lagere en middenklasse uit de stadscentra.”
“De casus in Lissabon was een perfecte uitdaging om niet top-down maar bottom-up tot strategieën te komen die de leefbaarheid en betaalbaarheid van de wijk moeten waarborgen. Via methodes van ‘design thinking’ methodiek kwamen we tot voorstellen en ingrepen die leiden tot een gebalanceerde stedelijke ontwikkeling, zonder vastgoedspeculatie en sociaaleconomische segregatie.”
De eindpresentatie werd bezocht door ruim 75 bewoners, twee wethouders en professoren van twee universiteiten die de Masterclass hebben ondersteund. Eén aanbeveling heeft al tot een concrete vervolgstudie geleid: “Wij stelden voor om de in Lissabon veel voorkomende tuk-tuk’s niet alleen in te zetten voor het vervoer van toeristen, maar ook toegankelijk te maken voor lokale en vaak oudere bewoners, die er in de steile en smalle straatjes van Mouraria mooi gebruik van kunnen maken voor hun dagelijkse boodschappen of vervoer van en naar het centrum.”
Filmmaker Fabio Petronilli heeft van dit gezamenlijke ‘stadsmaken’ een documentaire gemaakt. De resultaten zijn daarnaast vastgelegd in het boek ‘Stadslab Master Class Lisbon 2016’.
Op 8 december is Glaudemans van de lectoren die optreden in een theaterprogramma over ongelijkheid in Tilburg. Hij zal dan meer vertellen over de internationale ervaringen en reflecteren op wat ook in Nederlandse steden gebeurt.
