Martin Slama van het Instituut voor sociale anthropologie(ISA) van de Oostenrijkse Academie van Wetenschappen (ÖAW) doet al twintig jaar onderzoek naar het gebruik van internet in de Indonesische samenleving. In zijn meest recente project onderzocht hij de invloed van sociale media op de religieuze samenleving en het geloof. Hij was zelf verbaasd over hoe nauw deze twee zaken met elkaar verweven zijn.
U heeft in Indonesië de impact van de digitalisering op het geloof waargenomen. Waarom in Indonesië?
,,Ik doe al twintig jaar onderzoek in Indonesië. Eerst naar het internetgebruik van Indonesische jongeren. Vervolgens deed ik onderzoek naar de groep Indonesiërs van Arabische afkomst, die vaak invloedrijke posities in de Indonesische islam bekleden. Het onderwerp van de islam en sociale media kwam naar voren, toen steeds meer Indonesiërs nieuwe media gingen gebruiken in het dagelijkse religieuze leven.´
U schrijft over een nieuw ontwaakte belangstelling voor religiositeit in Indonesië. In hoeverre wordt dit beïnvloed of gestimuleerd door de digitalisering?
,,Deze interesse in religie kan worden versterkt door sociale media, omdat ondertussen een zeer breed scala aan islamitische stromingen online te vinden is. Die zijn vaak vertegenwoordigd door predikers of vertegenwoordigers van islamitische organisaties. Dus vandaag de dag kan elke Indonesische moslim zijn of haar islamitische geloofsstroming vinden in de sociale media, of zich daarin verdiepen.´
Waarom profiteren met name moslims van de nieuwe mogelijkheden van religiositeit via de sociale media?
,,Indonesische moslims, vooral moslims uit de stedelijke middenklasse, zijn nu vaak georganiseerd in gebedsgroepen waarvan de leden verbonden zijn via WhatsApp en Facebookgroepen. Deze gebedsgroepen, geleid door vrouwen, beslissen autonoom welke predikers – waarvan er nog niet veel zijn- zij uitnodigen voor hun bijeenkomsten. De predikers worden betaald voor hun prediking. Omdat veel predikers van deze uitnodigingen leven, hebben deze gebedsgroepen een impact op de religieuze economie in Indonesië en als gevolg daarvan ook op wat er gepreekt wordt.´
Wat moeten predikers doen om succes te hebben?
,,Ze moeten zich kunnen invoelen in de positie van hun volgelingen en deze op bepaalde punten kennen. Zo zal bijvoorbeeld een prediker die polygamie promoot, niet worden uitgenodigd door deze vrouwengroepen. Daarnaast kunnen vrouwen ook direct in contact komen met de predikers. Het is bijvoorbeeld niet ongewoon om via WhatsApp contact op te nemen met een prediker over privézaken. De predikers worden dan ook beoordeeld op hun psychologische vaardigheden. Het islamitische gezag wordt als het ware op een dialogische manier onderhandeld in particuliere WhatsApp-kanalen.´
De sociale media worden vooral door jongeren gebruikt. Wat is de leeftijd van de gebruikers van het religieuze aanbod in de sociale media?
,,In Indonesië zijn het, net als in andere delen van de wereld, zeker niet alleen jongeren die geregeld gebruik maken van sociale media. Het gebruik is de laatste jaren enorm toegenomen en heeft bijna alle leeftijdsgroepen in stedelijke gebieden bereikt.’
Er bestaat echter ook een islamitische digitale kloof. Wie wordt er buitengesloten?
,,Het regelmatige gebruik van sociale media in Indonesië is minder een kwestie van leeftijd dan van toegang, wat economisch en infrastructureel bepaald is. Armere moslims kunnen zich misschien nog wel een goedkope smartphone veroorloven, maar niet een groot dataverbruik. In afgelegen gebieden van Indonesië is de ontvangst een probleem. Zij zijn dus ook – althans gedeeltelijk – uitgesloten van religieuze online activiteiten. De hogere en middenklasse profiteren van de digitalisering. Zij hebben toegang tot alle religieuze uitingen online. En ze kunnen in contact komen met de bovengenoemde predikers, die meestal actief zijn op verschillende kanalen.’
Welke sociale media worden door de religieuze gemeenschappen gebruikt?
,,Inmiddels worden alle populaire sociale media in Indonesië gebruikt voor religieuze doeleinden. Ze zijn belangrijk voor de relatie tussen de predikers en zijn volgers. Het stelt moslims in staat zich over hun religie te uiten, bijvoorbeeld via Facebook en Instagram-berichten. Het vergemakkelijkt de vorming van religieuze groepen.
Zo onderzocht mijn collega Dayana Lengauer van het Instituut voor Sociale Antropologie (ISA) van de Oostenrijkse Academie van Wetenschappen (ÖAW) een groep die Pejuang Subuh (letterlijk ‘Morning Warriors’) heet. De leden komen elke dag samen voor het ochtendgebed in de moskee om hun vroomheid in de gemeenschap voor te leven. Er is geen verplichting in de islam om het ochtendgebed in de moskee uit te voeren.
Een andere projectmedewerker, Eva Nisa van de Australische Nationale Universiteit, onderzocht de groep ‘One Day One Juz’. Wie deelneemt aan deze groep is verplicht om elke dag ‘One Juz’ (een hoofdstuk van de Koran) te reciteren. De leden worden aan elkaar gekoppeld in WhatsApp-groepen, waar ze aan de anderen rapporteren zodra ze het hoofdstuk hebben gelezen.´
Wat draagt ‘One Day one Juz’ uit?
,,WhatsApp staat centraal in ‘One Day One Juz’, maar de groep is ook actief op Facebook, Twitter etc. Het belangrijkste doel is om het regelmatig voordragen van de Koran populair te maken, of om tips te geven over hoe de dag het beste kan worden ingepland om tijd te vinden voor het voordragen. Net als de oprichters van One Day One Juz, die tot de jonge stedelijke middenklasse behoren, werken de leden veelal of hebben ze een gezin.’
Wat was de meest verrassende bevinding?
,,Ik had niet verwacht dat religiositeit en het gebruik van sociale media in Indonesië in zo’n diversiteit en intensiteit met elkaar verweven zouden zijn. Het beoefenen van de islam in de stedelijke middenklasse van Indonesië betekent vandaag de dag het online leven.´
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
