Stel, je koopt een boek op een beurs die je bezoekt, plots duiken er mysterieuze figuren op die in de gaten houden met wie je praat, om welke grappen je lacht, welke lezingen je bezoekt en zelfs over je schouder meekijken als je wat te eten bestelt.
“Zo gaat dat op internet toch ook?” vraagt Julia Janssen zich hardop af. Janssen is designer en met haar werk probeert ze mensen aan het denken te zetten over de impact van data. “We leven in data-slavernij, we geven bedrijven klakkeloos toestemming om van alles over ons te verzamelen en daarmee geld te verdienen. We zijn wandelende datafabrieken. Ik probeer hierover een discussie aan te zwengelen.”
Janssen zette op een beurs levende trackers in om mensen die haar boek – een geprinte vorm van de terms of service van Google – kochten, te volgen. “Niemand leest alle voorwaarden waar ze mee akkoord gaan, je hebt helemaal niet door hoe veel het eigenlijk is. Ik las ergens dat er per jaar zo’n 15 miljoen woorden voorbij komen, zonder dat we ze lezen. Dat is zo veel dat je er niet eens tijd voor hebt. Door er een boek van te drukken, maak ik dat zichtbaar. Dit is iets waar we over na moeten denken. Op een beurs ging ik een stapje verder door kopers te laten volgen, wilde ik ze bewust maken van wat er op internet gebeurt als ze akkoord gaan met gebruikersvoorwaarden. Het was blijkbaar confronterend, want sommigen werden super boos. Dit zette me aan het denken hoe weinig mensen eigenlijk weten.”
“Het is voor heel veel mensen maar een vaag begrip. Die leuke app is helemaal niet gratis, je betaalt met informatie. Met mijn werk wil ik laten zien wat er met al die losse stukjes info gebeurt. We moeten inzien dat data handelswaar is, maar dat we zelf geen controle hebben. Ik denk dat we moeten zoeken naar systemen waar mensen zelft iets te zeggen hebben.”
Lees hier het verhaal over Solid, een project van Tim Berners-Lee om het internet terug te geven aan de gebruikers.
Zo bedacht Janssen een systeem waarin alle dingen die je online doet, worden vertaald in waarde, als een munteenheid. “Alles wat we doen op internet laat een spoor achter, sommige dingen lijken niet heel waardevol, maar met alles op een hoop valt er veel over iemand te zeggen. Wat nu als je betaalt krijgt voor die data? Jij bent het product. Hierin is informatie over gezondheid meer waard dan bijvoorbeeld muzieksmaak. Hoe intiemer of persoonlijker de data, hoe meer waarde.” Net als een echte munteenheid is ook deze vatbaar voor inflatie, legt Janssen uit. “Stel ik word zwanger dan ben ik plots interessanter voor bedrijven en stijgt mijn waarde. Maar misschien word ik wel minder waard als ik minder sociale contacten heb.”
Het idee schudde Janssen niet uit haar losse mouw, ze sprak met economen, risico-analysten, privacy-experts, developers en juristen. Ze wil dat informatie die ze gebruikt klopt. Over de ophef die eerder dit jaar ontstond over de Verleiders, een theatergroep met een voorstelling over data en privacy, die aan tafel bij DWDD dingen vertelden die onjuist waren: “Het is een complex onderwerp en ik vind het jammer als er informatie voorbij komt die niet klopt. Als kunstenaar heb ik wel een soort vrijbrief om er een andere laag aan toe te voegen. Ik maak ook gebruik van fictieve scenario’s, maar de dingen die ik vertel, mogen niet verkeerd zijn.”
Janssen laat een soort ‘Wie is het?’-spel zien, maar in plaats van foto’s staan er nu data-ingrediënten op de kaartjes, precies zoals Google ook gebruikt om mensen in te delen. Net als bij het ‘echte’ ‘Wie is het?’ stellen spelers elkaar vragen om achter het kaartje van de tegenstander te komen. “Het is satire zo’n spel, maar het laat wel zien hoe bedrijven jouw online sporen bij elkaar stoppen om een profiel te bouwen.” In haar expositie The Attention Fair werkt ze aan verschillende spellen, gedachte-experimenten en geeft ze lezingen. “Ik blijf het een fascinerend onderwerp vinden. Wist je dat Netflix ontzettend veel onderzoek doet naar waarom mensen een film op pauze zetten? Superboeiend wat je daaruit allemaal kunt afleiden. Interessant voer voor psychologen. Maar mensen zijn ook gruwelijk naïef. Ik zou geen Alexa in huis willen, zo’n apparaat moet altijd aan staan om te kunnen horen dat je ‘Alexa’ zegt, dat vind ik geen fijn idee”, vertelt Janssen. In The Attention Fair bundelt ze al haar werk over dit onderwerp, zo maakte Janssen ook een digitale slotmachine. Hier krijgen spelers nieuwe credits om mee te spelen door vragen te beantwoorden. Ook hier geldt weer: hoe persoonlijker de vraag, hoe meer waarde een antwoord heeft. “Dit laat zien dat de data die je normaal weggeeft, door apps en internet te gebruiken, wel degelijk van waarde kan zijn.”
“Ik ben de afgelopen vier jaar bezig geweest met dit onderwerp en raak er niet over uitgepraat, ik lees en luister me suf. Vrienden worden er weleens moe van ja”, zegt ze lachend. Maar dat zorgt er niet voor dat ze gas terug neemt: “Nee ben je gek, ik heb nog genoeg andere ideeën om de discussie levend te houden, dat blijf ik doen. Maar het is niet mijn taak om een oplossing aan te dragen, maar ik wil er wel voor zorgen dat het bespreekbaarder wordt.”
Ideeën over mogelijke oplossingen heeft Janssen wel: “Het is niet dat ik tegen data ben, helemaal niet. Als je het op een goede manier gebruikt kun je er hele mooie dingen mee doen. Je kunt allerlei zaken in de samenleving efficiënter regelen of de gezondheidszorg verbeteren. Het is zelfs mogelijk om met goede data het verloop van ziektes te voorspellen. Hoe kun je daar tegen zijn? Wat er nu gebeurt klopt alleen niet. We moeten zelf meer controle krijgen over onze eigen data. Nu verdienen bedrijven aan onze gegevens, zonder dat we er iets voor terugkrijgen. Als je bedenkt hoeveel winst ze hier uit halen, moet dat toch eerlijker kunnen?”
