De mens van de 21e eeuw leeft in ongekende tijden van accelererende revoluties in kennis, capaciteiten en sociale omwentelingen. Maar vergis u niet hoe oud deze zijn. Dat bleek al meteen bij de start van die eeuw, op 11 september 2001. De middelen die Al Qaida hanteerde waren nogal eigentijds. Mondiale netwerken van lichte structuren die daarmee uitermate flexibel en ongrijpbaar werden.
Maar de centrale gedachte van een collectieve zelfmoord voor een eeuwige eer in het paradijs van een religieus ideaal uit de 7e eeuw viel vooral op door haar diepe wortels in cultuur, historie en ideologisch vervormde spiritualteit. De actuele waanideeën vol QAnon-samenzweringsangsten grijpen dan weer terug op visioenen uit de middeleeuwen over rituele kindermoorden en het sociaal darwinisme, de raciale bloedschande-idee en jodenhaat van de 19e eeuw. En geopolitiek lijkt die eeuw sowieso al helemaal ‘hip and happening’.
Dit geldt niet minder voor de innovaties en technologische revoluties van onze jaren. De gigantische expansie van het HSL-netwerk in China was immers de droom van de oude Deng Xiao Ping over hoe zijn land zo modern zou kunnen worden als het Europa en Amerika van zijn jeugd rond 1910. Nu, in 2022 vieren we ‘200 jaar Computer’. Ik weet niet of het u al was opgevallen hoe hightech bedrijven als ASML, Microsoft, Apple en Huawei zich opmaken voor een grootse herdenking? Mij viel de stilte op.
Difference engine
Niettemin, het is toch echt zo. De Engelse geleerde Charles Babbage bracht in 1822 zijn het jaar daarvoor bedachte idee naar voren van een Difference Engine. Een automaat, een machine dus die als rekeninstrument de menselijke beperkingen kon overwinnen met behulp van de meest geavanceerde inzichten in de mechanica en de wiskunde. Sterker nog, als je zoiets kon bedenken, dan kun je het ook bouwen. Daarmee ging Babbage aan de slag. Dit was in de Europese beschaving op zich al een revolutionaire verandering en gedachte. Immers, daarin stonden voordien vooral sublieme speculatie, artistieke verbeelding en spirituele filosofie centraal, totdat mensen als James Watt en Napoleon een nieuw fenomeen centraal stelden: de doener, de maker, de boetseerder van ongekende krachten in de concrete realiteit.
Lees ook: In de wereld van Leonardo da Vinci
Charles Babbage was zo’n volgende Bonaparte, iemand die een gedurfde gedachte desnoods met fysieke krachtenbundelingen zou realiseren. Hij ging bouwen aan zijn ‘rekenapparaat’ en alle kernbeginselen van de computer van later eeuwen kwamen daarbij aan de orde. Het ding dat eerst nog als idee bestond, kón in de realiteit. Difference Engine No. 2 werd ontworpen tussen 1847 en 1849, maar nooit gebouwd. Het was wachten tot de tijd er rijp voor was, dat het echt kon. Tot het moment dat de menselijke industriële vooruitgang zo veel finesse en miniaturisering kende, dat zo’n apparaat alles sneller, vaker en foutlozer kon doen dan elk vernuft.
Toen dat moment kwam, maakte de volgende Engelsman de volgende sprong, Alan Turing. Halverwege de vorige eeuw durfde hij Babbage’s denken over te brengen naar een elektronische realiteit waarin ruimte en tijd bijna geen beperkingen meer zouden vormen. Hij kreeg zelfs het bittere geluk dat ongeremd uit te mogen proberen om de codes van de tiran van dat sociaal darwinisme van die eerdere eeuw te breken. Het maakte deze jonge hardloper en nerd zelfs een filmheld in deze eeuw in ‘The Imitation Game’ en hij mag nu ook op het 50 Pond biljet figureren.
Hoop
Wat Babbage deed in 1822 mag ons nu dus wat bescheidener maken en tegelijk hoop geven. Hij kon toen nog niet bedenken hoe ooit een Turing met zijn eerdere probeersels nieuwe werelden zou scheppen. Net als wij in onze tijd. We bedachten dat je in het heelal heel snel zou kunnen bewegen en hoe met dank aan Turing heel kleine objecten aangestuurd konden worden. Zo lieten we zo’n Babbage-automaat van nu landen op een komeet en een maan van Saturnus en tot ver achter Pluto en ons zonnestelsel het oneindige meten.
Babbage vieren 200 jaar na dato is daarom het onbekende vieren waarvan we nu niet kunnen weten dat het ooit onbekend zal worden genoemd. De ‘unknown unknowns’. Daar hoeft u mij als historicus, als alfa nu weer niks over te vertellen. Het is wat elke kunstenaar en elke historicus ten diepste bezig houdt. Je weet niet wat je niet zou kunnen weten en poogt er wel een voorstelling van te ontwikkelen. ‘The past is a foreign country’, schreef een Britse romancier al eens. En het is nog lang niet voorbij, Dat zag je niet alleen op die elfde september en alles wat wij daar niet van begrepen. Het verleden is nooit achter de rug. Babbage is onder ons, Alan Turing gaat hier net om de hoek beginnen aan zijn volgende marathonwedstrijd.
Over deze column:
In een wekelijkse column, afwisselend geschreven door Eveline van Zeeland, Eugène Franken, Katleen Gabriels, Carina Weijma, Bernd Maier-Leppla, Willemijn Brouwer, PG Kroeger en Colinda de Beer probeert Innovation Origins te achterhalen hoe de toekomst eruit zal zien. Deze columnisten, soms aangevuld met gastbloggers, werken allemaal op hun eigen manier aan oplossingen voor de problemen van deze tijd.
Hier zijn alle voorgaande afleveringen.
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
