Kan de mensheid wel verstandig omgaan met overvloedige gratis energie?

Ons recente artikel over een toekomst waarin energie overvloedig en vrij beschikbaar zal zijn voor elke persoon en elk bedrijf op aarde, kreeg volop interessante feedback. Waar het op neerkomt: zelfs als zo’n toekomst met volop gratis energie binnen handbereik zou zijn, zou de mensheid dan in staat zijn om daar verstandig mee om te gaan? En als gevolg daarvan, moeten we de komst van dat tijdperk aanmoedigen of juist proberen te voorkomen? Vandaag duiken we in enkele van de ethische en praktische consequenties. Want dát dat tijdperk eraan zit te komen, daar blijven we van overtuigd.

Een van de mensen die reageerden was Manfred van der Voort. Hij had een aantal intrigerende vragen voor ons:

“1) Kunnen we als mensheid goed omgaan met overvloed? Als het bijvoorbeeld om voeding gaat, laat de mensheid zien dat een overvloed aan ongezond voedsel niet voor iedereen goed uitpakt; 2) De overvloed aan energie zelf mag dan groen zijn, maar de opwekking, distributie en opslag ervan concurreren vroeg of laat met schaarse grond, schaarse ruimte, schaars water en schaarse minerale bronnen, en 3) De beschikbaarheid van gratis groene energie betekent geenszins dat mensen er duurzame economische activiteiten mee zullen ondernemen; met andere woorden, het krijgen van groene energie is geen garantie voor duurzaam gedrag. Wat duurzaam gedrag betreft, heeft de mensheid helaas nog geen positief track record.”

Van der Voort zegt ook dat er ethische problemen zijn. “We moeten niet accepteren dat dit ons ‘zomaar’ overkomt”, zegt hij.

Dit zijn fascinerende uitdagingen om over na te denken, en ze weerspiegelen inderdaad potentiële problemen in een toekomst waarin energie overvloedig en gratis is. Laten we ze stuk voor stuk bekijken en bekijken of er ook tegenmaatregelen zouden kunnen zijn.

1) Kunnen we als mensheid goed omgaan met overvloed?

Het is waar dat een overvloed aan grondstoffen, vooral voedsel, niet altijd heeft geleid tot positieve resultaten voor de gezondheid. Dit is deels het gevolg van een gebrek aan educatie over voeding, wat leidt tot ongezonde keuzes en een voedselindustrie die winst vaak belangrijker vindt dan gezondheid.

In het geval van overvloedige energie is onderwijs ook van groot belang. Mensen moeten worden voorgelicht over de mogelijke gevolgen van overmatig gebruik, zelfs als energie overvloedig wordt. Dit zou lessen kunnen inhouden over de ecologische voetafdruk van energie-intensieve activiteiten en hoe comfort en gemak in balans kunnen worden gebracht met duurzame praktijken.

De meeste mensen hebben prikkels nodig voor beter gedrag. Daarom zouden beleid en regelgeving kunnen worden geïmplementeerd om verantwoord energiegebruik te stimuleren. Dit zou kunnen bestaan uit belastingvoordelen of subsidies voor bedrijven die onder bepaalde drempelwaarden voor energieverbruik werken of boetes voor overmatig energieverbruik.

2) Opwekking, distributie en opslag van energie kunnen concurreren met schaarse hulpbronnen

Hoewel het waar is dat methoden voor energieopwekking en -opslag land en minerale hulpbronnen vereisen, zijn er manieren om deze gevolgen te minimaliseren. Infrastructuur voor hernieuwbare energie kan bijvoorbeeld worden geïntegreerd in bestaande gebouwen en structuren (zonnepanelen op daken) om de behoefte aan extra land te minimaliseren. Daarnaast kunnen oplossingen voor energieopslag, zoals batterijen, zo worden ontworpen dat ze efficiënter zijn en minder zeldzame mineralen nodig hebben. We hebben tientallen voorbeelden van dergelijke apparaten gezien op Innovation Origins. Hier zijn ruim 460 voorbeelden.

Wat betreft de schaarste van water en ruimte, kunnen innovatieve oplossingen helpen. Ontziltingstechnologieën aangedreven door hernieuwbare energie zouden overvloedig zeewater kunnen omzetten in zoet water, wat de waterschaarste zou kunnen verlichten. Op dezelfde manier zou verticale landbouw de hoeveelheid land die nodig is voor landbouw aanzienlijk kunnen verminderen. Ook over deze onderwerpen schreef Innovation Origins al volop.

3) Gratis groene energie garandeert geen duurzaam gedrag

Duurzaam gedrag is inderdaad een uitdaging en gaat veel verder dan alleen de energiebron. Er zullen systemische veranderingen nodig zijn in alle lagen van de samenleving. Wet- en regelgeving zullen hier van groot belang zijn, om ervoor te zorgen dat industrieën worden gestimuleerd om duurzame praktijken toe te passen en dat schadelijke praktijken worden bestraft.

Publieke voorlichting en het bevorderen van een cultuur van duurzaamheid kunnen ook duurzaam gedrag stimuleren. Dit kunnen initiatieven zijn om het bewustzijn over de gevolgen van consumptie te vergroten, afvalverminderingsprogramma’s en het promoten van duurzame alternatieven.

Tot slot kunnen onderzoek en ontwikkeling worden gericht op het creëren van duurzamere technologieën en praktijken. Dit kan gaan van energie-efficiëntere apparaten tot nieuwe materialen die plastic vervangen.

Als we kijken naar de drie hoofdpunten van Manfred van der Voort, kunnen we concluderen dat deze uitdagingen reëel zijn, maar niet onoverkomelijk – en al zeker geen reden om een wereld met gratis energie te willen voorkomen. De overgang naar een wereld van overvloedige energie zal niet zonder hobbels zijn, dus we zullen zorgvuldige planning, onderwijs en systeemveranderingen nodig hebben om deze uitdagingen met succes aan te gaan.

Is er een autoritair regime nodig om de problemen op te lossen?

Zoals hierboven aangegeven, zal veel afhangen van stimuleringsmaatregelen van de overheid. Het is inderdaad een hele opgave voor elk individu – laat staan voor de mensheid – om zijn gedrag te veranderen. Dit brengt een aantal interessante nieuwe vragen met zich mee. Bijvoorbeeld: zouden autoritaire regimes beter in staat zijn om de negatieve effecten van niet-duurzaam menselijk gedrag tegen te gaan dan democratische samenlevingen? Wat zou een democratische samenleving kunnen doen om duurzaam gedrag ‘af te dwingen’ in tijden van energieovervloed?

Om te beginnen: of een autoritair regime beter in staat is om duurzaam gedrag af te dwingen is een complexe kwestie. In theorie kunnen autoritaire regimes sneller en uniformer ingrijpende veranderingen doorvoeren vanwege de gecentraliseerde macht en minder directe verantwoording aan de publieke opinie. Dit zou hen in staat kunnen stellen om snel strenge milieuregels of grote infrastructurele veranderingen door te voeren. Dit is echter geen garantie dat hun maatregelen duurzaam, eerlijk of zelfs effectief zullen zijn.

Aan de andere kant hebben democratische samenlevingen, hoewel ze soms langzamer zijn met het doorvoeren van veranderingen vanwege checks and balances en de behoefte aan consensus, het potentieel om duurzamere en innovatievere oplossingen te creëren. De reden hiervoor is dat deze oplossingen vaak (relatief) brede publieke steun en participatie krijgen en onderworpen zijn aan kritisch onderzoek, debat en herziening.

Om duurzaam gedrag af te dwingen in tijden van energieovervloed zouden democratische samenlevingen het volgende kunnen overwegen:

• Wet- en regelgeving: Implementeer wetten en regels die duurzame praktijken aanmoedigen. Hierbij valt te denken aan koolstofbelasting, hogere normen voor energie-efficiëntie of strengere controle op vervuiling.
• Onderwijs en bewustwording: Onderwijs het publiek over het belang van duurzaam leven en de impact van hun keuzes. Dit kan worden gedaan door middel van lesprogramma’s op scholen, bewustwordingscampagnes en programma’s om lokale gemeenschappen te bereiken.
• Stimulansen en ontmoedigingen: Geef prikkels voor duurzaam gedrag, zoals belastingvoordelen voor energiezuinige huizen of subsidies voor elektrische voertuigen. Omgekeerd kunnen sancties of ontmoedigingen worden toegepast voor niet-duurzame praktijken.
• Investeren in duurzame infrastructuur: Investeer in infrastructuur die duurzaam leven mogelijk maakt en stimuleert. Denk hierbij aan hernieuwbare energiebronnen, openbaar vervoer, fietspaden en recyclingfaciliteiten. Veelbelovende start-ups zouden van een dergelijk beleid kunnen profiteren.
• Betrokkenheid en Participatie: Stimuleer een cultuur van participatie waarin burgers het gevoel hebben dat hun acties een verschil maken. Dit kunnen initiatieven zijn als gemeenschapstuinen, buurtopruimacties of participatieve budgettering voor duurzaamheidsprojecten.
• Transparantie en verantwoording: Overheden moeten transparant zijn over hun duurzaamheidsdoelen en vooruitgang en moeten verantwoordelijk worden gehouden voor het behalen van deze doelen. Openbare verslaglegging, onafhankelijke audits of burgerraden kunnen dit vergemakkelijken.

Het feit dat democratische samenlevingen over deze instrumenten beschikken is nog geen garantie dat ze gebruikt worden. De effectiviteit ervan hangt af van veel factoren, waaronder politieke wil, publieke steun en de specifieke culturele, economische en milieucontext van de samenleving.

Ethische vragen

Hoewel het vooruitzicht van overvloedige en gratis energie voor iedereen ondubbelzinnig gunstig klinkt, kunnen mogelijke ethische overwegingen het plaatje ingewikkelder maken. Die aspecten kunnen heel divers zijn:

Rechtvaardigheid en eerlijkheid: Als er nieuwe technologieën nodig zijn om dit tijdperk van overvloedige energie te realiseren, zijn deze technologieën in het begin misschien niet voor iedereen even toegankelijk, vooral niet in minder ontwikkelde landen of onder armere bevolkingsgroepen. Als deze technologieën noodzakelijk worden voor de basisfuncties in de samenleving, kan dit bestaande ongelijkheden verergeren.

Gebruik van hulpbronnen en milieueffecten: Zelfs als de energie overvloedig en gratis is, zijn de materialen en hulpbronnen die nodig zijn om die energie te produceren en te distribueren dat misschien (nog) niet. Deze hulpbronnen kunnen worden geëxploiteerd op manieren die schadelijk zijn voor bepaalde bevolkingsgroepen of ecosystemen, wat ethische dilemma’s met zich meebrengt. Bovendien kan gratis en overvloedige energie verspillend gedrag en overmatige consumptie aanmoedigen, wat tot onbedoelde gevolgen voor het milieu kan leiden.

Verplaatsing van werkgelegenheid: De overgang naar nieuwe energiesystemen kan leiden tot een aanzienlijke verschuiving van banen in traditionele energiesectoren, zoals de fossiele brandstoffen. Als hier niet goed mee wordt omgegaan, kan dit leiden tot economische problemen en maatschappelijke ontwrichting, waardoor ethische vragen rijzen over het recht op werk en de sociale verantwoordelijkheid van regeringen en industrieën om ontslagen werknemers te ondersteunen.

Machtsdynamiek: Als energie gratis en overvloedig wordt, kan de machtsdynamiek onvoorspelbaar verschuiven, waardoor economieën of politieke systemen mogelijk gedestabiliseerd raken. Deze verstoringen kunnen ethische gevolgen hebben als ze leiden tot schade of gemanipuleerd worden voor onethische doeleinden.

Om deze potentiële ethische problemen te voorkomen of te beperken, zouden regeringen prioriteit kunnen geven aan gelijkheid en eerlijkheid bij de distributie van nieuwe technologieën, het gebruik van hulpbronnen en de impact op het milieu kunnen reguleren, steun en omscholing kunnen bieden aan ontheemde werknemers en verschuivende machtsdynamieken kunnen monitoren en hierop kunnen reageren. Deze maatregelen vereisen echter zorgvuldige overweging, aanzienlijke middelen en toewijding aan ethische principes. En nogmaals: het feit dat onze samenleving over deze instrumenten beschikt is nog geen garantie dat ze gebruikt worden.

Zorgvuldig beheren

Blijft over de opmerking uit de eerste alinea: hoewel het idee van overvloedige en gratis energie aantrekkelijk is (en binnen handbereik), is het belangrijk om de mogelijke ethische implicaties niet uit het oog te verliezen. Om de gevolgen van deze kwesties goed te kunnen begrijpen, moeten we de wet van vraag en aanbod, menselijk gedrag en ecologische duurzaamheid kunnen doorgronden. Zoals bij elke grote maatschappelijke verschuiving, zijn er ongewilde en onbedoelde gevolgen die aandacht verdienen zodat er zo min mogelijk schade wordt aangericht. Dat betekent dat voorbereiding op een tijdperk na de energietransitie ook inhoudt dat we moeten nadenken over de praktische en ethische kwesties die onder andere door Manfred van der Voort aan de orde zijn gesteld.