De ideeën over de mogelijkheden voor mensen op oudere leeftijd liggen vast in onze cultuur, zegt de Amerikaanse cultuurwetenschapper Ulla Kriebernegg. Ze bekritiseert de overwegend negatieve beelden van ouderdom en roept op tot nieuwe verhalen die goed ouder worden mogelijk maken voor de samenleving als geheel.
Universitair docent Ulla Kriebernegg is vice-voorzitter van het European Network in Aging Studies en oprichter van de interdisciplinaire Age and Care Research Group aan de Universiteit Graz. Samen met andere onderzoekers wil ze een bewustzijn creëren voor leeftijdsdiscriminatie en wijzen op de individualiteit en diversiteit van de beleving van ouderdom. Ze laat zich leiden door de term comfortabele veroudering, die de Amerikaanse wetenschapper Margaret Cruikshank heeft bedacht. Dit staat voor veroudering volgens de eigen behoeften en mogelijkheden, inclusief de kwetsbaarheden. Ter vergelijking, de term succesvolle veroudering suggereert druk om te presteren en concurrentie. Als Amerikaan en cultuurwetenschapper benadert Kriebernegg het onderwerp vanuit het perspectief van literatuur, film en kunst. We spraken de wetenschapper.
In je onderzoek stel je de vraag Wat betekent het ‘oude besje’ hier? Is dat niet al een spreekwijze die verwijst naar de manier waarop we met ouderen omgaan?
Ja, precies, ik verwijs naar een campagne die we een paar jaar geleden hebben gevoerd in de stad Graz. Op oversized affiches hebben we vrouwen van tussen de zestig en zeventig jaar afgebeeld. De vrouwen verwezen naar hun leven, waarin ze vreugde en verdriet hebben meegemaakt. Ik wilde deze vraag nog een keer aan de orde stellen. Het oude besje is een denigrerende term die niet bestaat voor mannen. Vrouwen worden absoluut meer gediscrimineerd op oudere leeftijd dan mannen.
Is het niet te wijten aan het voortdurend herhalen van clichés, zoals dat in de reclame gebeurt, dat de cultuurindustrie op dit punt zo weinig verandert?
Reclame maakt deel uit van de cultuurindustrie – en de cultuurindustrie maakt deel uit van een krachtig discours. Films hebben een andere functie dan reclame, ze kunnen sociale vooroordelen radicaliseren, ze willen reflectie opwekken en inspireren. In tegenstelling tot reclame, kan men zich identificeren met het karakter, zoals een oude vrouw. Op deze manier kom ik tot een andere manier van denken, kan ik iets ervaren wat ik anders niet zou kunnen. Ik kan de angsten van het personage weerstaan en daardoor een empathie ontwikkelen die in de reclame niet bestaat. Een voorbeeld is de film Amour van Michael Haneke, waarin een man zijn demente vrouw vermoordt. Dit toont de extreme druk waar ze onder staan en duwt hen tot het uiterste. Hoe kan dit gebeuren? Omdat de maatschappij hen niet kan helpen. Ook al zie je veel stereotypen in films, is het daar complexer uitgewerkt dan in de reclame. Maar natuurlijk zijn er ook slechte films.
Ik heb de keuze mee te gaan in de lijn van de literatuur of juist kiezen voor andere standpunten. Ik kan een en hetzelfde verhaal lezen als een daad van wanhoop of als een daad van vrijheid. Dit betekent dat we dingen blootleggen door middel van interpretatie. Er is een kort verhaal van Margaret Atwood getiteld Fackelt die Alten ab en dat is precies wat er gebeurt in het verhaal. Jongeren zeggen: ga weg, je bent te duur! Dit is natuurlijk een satire op een groep die gemarginaliseerd wordt.
Je merkt dat in de Angelsaksische wereld het beeld van ouderen een belangrijke rol speelt in de literatuur, film en kunst. Hoe moeten we dat zien?
Al met al zijn onze culturen niet zo verschillend. Hollywood-films zijn ook populair bij ons. Maar in de Angelsaksische wereld hebben oudere mensen sinds de jaren tachtig meer zichtbaarheid gekregen. Ze hebben een naam en zijn onafhankelijke karakters. Het is merkbaar dat de dementiefilm een hoge vlucht neemt – na films over kanker en AIDS. Het is een nieuwe sociale angst dat je geheugen zou kunnen afnemen, dat je harde schijf kapot zou kunnen gaan. Rationaliteit domineert de professionele eisen van het heden. Je hoeft je in feite niets meer te herinneren, want je kunt alles op elk moment nalezen. Dit zorgt voor een angst om de controle te verliezen. Dementie wordt vaak gebruikt om de angst voor ouderdom uit te drukken. Alleen oud is niet genoeg, je moet ook dement zijn. De laatste getuige in een misdaadtriller is dement.
Je zegt dat de behoeften van ouder wordende mensen moeten worden beschouwd als volledig individueel – wat zijn dat voor behoeften?
Dit zijn behoeften zoals veiligheid, erkenning, participatie, betrokkenheid, waardering, nodig zijn, een betekenisvol leven leiden.
Zijn er ook positieve verhalen met oude helden en heldinnen?
De Zweedse auteur Jonas Jonassen vertelt een positief verhaal in zijn roman De honderdjarige die uit het raam sprong en verdween. Daarin ontvlucht de hoofdpersoon kort voor zijn honderdste verjaardag het bejaardentehuis en beleeft hij een bizar avontuur.
Arno Geiger was op dit vlak een pionier met zijn autobiografische roman De oude koning in ballingschap, die gebaseerd is op het thema King Lear. Daarin ontwikkelt de demente vader een poëtische uitdrukkingswijze en wordt zo juist toegankelijk voor zijn zoon. Omdat mijn vader niet meer naar mij toe kan, moet ik de brug over om naar hem toe te gaan, zegt de zoon. Dit is een atypische voorstelling van zaken.
In principe zijn alle teksten die zeggen dat we anders met kwetsbaarheid moeten omgaan, positief. Men verwacht de de nog vitale oude mensen dat ze vrolijk op hun jachten rondvaren. Dit is de derde fase van het leven. Mensen in de vierde levensfase zijn niet meer aanwezig in films. Zo is het gewoon, ze horen er gewoon niet meer bij.
Wat interesseert de studenten in de wereld van ouderen?
Ze zijn gefascineerd door het vreemde land van de vergrijzing. Wat hen interesseert is de kwestie van discriminatie. Het gaat om discriminerende wetten, maar ook om het gevoel niet geïntegreerd te zijn. Het is hun duidelijk dat het nodig is om het probleem aan te pakken en ze beseffen dat ze tot nu toe niet aan oude mensen hebben gedacht. Ik heb ze ooit in groepen laten discussiëren over de vraag wanneer de seksualiteit eindigt. Zij kwamen tot de conclusie dat dit op de leeftijd van 45 jaar is. Een andere vraag die ze zouden moeten bespreken was Wat zijn tachtigjarigen voor mensen? Ze realiseerden zich dat er geen duidelijk antwoord is – dat leeftijd individueel wordt ervaren. Maar ook dat het cultureel is vastgelegd wat een oudere persoon wel en niet kan doen.
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
