“We roepen al jaren van alles over fijnstof, maar eigenlijk weten we er nog heel weinig van”, begint Auke. Hoe schadelijk welke uitstoten precies zijn, weten we volgens Auke simpelweg nog niet. En dat verbaast hem.
“Toen ik me hierin ging verdiepen, ben ik net als de meeste mensen gewoon begonnen met grammen tellen. Kort door de bocht: hoe meer gram, hoe slechter het gesteld is met fijnstof. Dat is een beetje het idee. Naast uitlaatgassen, remslijpsel en restjes rubber van de banden, zorgt een auto ook voor opwaaiend stof op de weg. Zand dat ook in een westernfilm achter een auto aanwaait. Ook hele kleine deeltjes zand of stof worden meegenomen als fijnstof. Hoe fijnstof is samengesteld hangt er maar net af van waar het gemeten is. Je kunt je voorstellen dat in de buurt van een staalfabriek fijnstof een andere samenstelling heeft dan in een natuurgebied, waar het ook gewoon voorkomt.”
Meer weten over fijnstof? Lees hier verder.
Auke neemt een hap van een flinke energiereep “Sorry, heb eventjes wat suiker nodig.” en vraagt zich vervolgens hardop af: “Maar hoe schadelijk zijn al die verschillende stoffen nou? Van zand zouden we kunnen zeggen dat dit niet zo schadelijk is. Toen mensen duizenden jaren geleden nog in grote groepen rondtrokken kregen we dat al binnen, dus je verwacht dat we daar inmiddels wel aan gewend zijn. Maar dat weten we eigenlijk ook niet zeker. Dat kleine deeltjes rubber schadelijk zijn, daar kun je je al meer bij voorstellen. Ik heb nog meegemaakt dat zware metalen in benzine werden uitgefaseerd. Daarvan werd in het begin gezegd dat dit niet schadelijk was voor de gezondheid. Dat zegt nu ook niemand meer.”
Welke deeltjes zijn schadelijk en welke niet?
Auke mist een rekenformule die aangeeft hoe slecht bepaalde deeltjes zijn. “Eentje die normale stervelingen – geen toxicologen – ook kunnen gebruiken. Iets dat aangeeft dat dit deeltje zo slecht is en dat deeltje minder slecht. Ik heb hier ook nog een afstudeerder op proberen te krijgen om dit te onderzoeken. Maar zelfs experts weten het niet precies. We hebben geen idee.” Hoofdschuddend herhaalt hij die laatste woorden.
Fijnstof is een verzamelnaam voor kleine deeltjes die in de lucht zweven. Deeltjes die door de mens zijn gemaakt komen het meeste voor. Ze komen vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen in elektriciteitscentrales, in motoren van auto’s, schepen en vliegtuigen. Ook de chemische industrie en metaalbedrijven stoten fijnstof uit. Ongeveer 75 procent van al deze deeltjes in de lucht komt door menselijk handelen. De natuur maakt zelf ook fijnstof. Bij een bosbrand komen deze kleine deeltjes vrij. En ook saharazand, bodemstof, vulkanische as en zelfs zeezout kunnen zo klein worden dat het fijnstof wordt.
Grootte zegt niets over samenstelling deeltjes
Eigenlijk alle deeltjes in de lucht onder de 10 micrometer vallen onder fijnstof, deze worden PM10 genoemd. Ook kijken we naar PM2,5, dus deeltjes met een diameter die kleiner is dan 2,5 micrometer en meten we deeltjes die kleiner zijn dan 1 micrometer. PM1. Ter vergelijking: een menselijke haar heeft een diameter tussen de 50 en 70 micrometer. We kijken volgens Auke dus wel naar de grootte van fijnstof, maar vervolgens niet hoe deze deeltjes zijn samengesteld. “In speciale bakjes langs de weg filteren we per grootte deeltjes uit de lucht. Daarmee weten we dat er in een bepaald gebied zoveel gram PM10 of PM2,5 in de lucht zit. Maar het zegt niet uit welke stoffen die deeltjes bestaan.”
“We weten wel dat 1 gram PM1 echt veel erger is dan 1 gram PM10. Al is het maar omdat er 1000 keer meer PM1 deeltjes in een gram zitten. Die kleinere deeltjes komen dieper in je longen, blijven veel langer in de lucht hangen en reizen verder. Dat is dus echt wel een probleem. Maar tegelijkertijd is het helemaal niet duidelijk waar die kleine deeltjes uit bestaan. Dat wil je juist weten.”
Vanuit de ruimte samenstelling van fijnstof meten
Auke haalt zijn schouders op: “Het is toch gek dat we dat niet weten? Stel dat je wilt weten hoe mensen een bepaalde vorm van astma krijgen en je gaat met al deze bakjes fijnstof – zoveel gram PM10, zoveel gram PM2,5 en zoveel gram PM1 – naar een expert. Die zal vragen wat er in die bakjes zit. Maar dat weet je helemaal niet. Je hebt allemaal verschillende deeltjes door elkaar op grootte gesorteerd. Daar kan zo’n expert toch niets mee?”
Auke maakt een soort wegwerpgebaar. Alsof hij zegt: ‘genoeg gezeurd’. Want Nasa werkt aan een oplossing. Volgend jaar stuurt de ruimtevaartorganisatie een nieuwe satelliet voor drie jaar in een baan om de aarde om uit te zoeken hoe fijnstof is samengesteld. De MAIA (Multi-Angle Imager for Aerosols) satelliet meet PM2,5 deeltjes aan de reflectie van het licht. Op basis van veertien licht golflengtes van ultraviolet tot infrarood, kunnen wetenschappers schatten uit welke verschillende stoffen de deeltjes zijn samengesteld. “Ik vind het geniaal dat zo’n satelliet hier eindelijk beter inzicht in gaat geven. Straks weten we eindelijk preciezer hoe fijnstof is samengesteld en hoe dat verschilt per locatie. Door deze gegevens te koppelen aan gezondheidsdata kunnen toxicologen misschien eindelijk antwoord vinden op de vraag welke deeltjes in fijnstof voor gezondheidsschade zorgen.”
Nieuwe dingen leren
Volgens Auke krijg je door deze satelliet ook meer overzicht dan nu het geval is. “Je zou best in een straat overal bakjes neer kunnen zetten om deze vervolgens in een lab te laten onderzoeken. Dan weet je ook hoe fijnstof is samengesteld. Dat wordt al lastiger als je het voor een wijk doet, laat staan voor een hele stad. Zo’n satelliet heeft dit overzicht wel en kan ook de verschillen per wijk, stad of ander gebied goed in kaart brengen. Dit gaat onderzoekers verder helpen in hun onderzoek, ze kunnen hiermee verbanden vinden die ze nu nog niet zien. Misschien komen we er wel achter dat een bepaald soort rubber gezondheidsklachten veroorzaakt, dan hoeven we dat niet meer te gebruiken. Je weet het niet. Met de data van deze satelliet kunnen we veel gerichter onderzoek doen en gaan we dingen leren die we nu nog niet weten.”
Lees hier eerdere afleveringen terug
