De weg naar de vergroening van Europa is nog lang

By Mauro Mereu

De afgelopen maanden hebben we een serie verhalen gepubliceerd over hoe de 27 EU-landen het geld willen investeren dat ze via het coronaherstelfonds hebben ontvangen. In deze laatste aflevering van “Decarbonizing Europe’ blikken we terug op de uitvoering van de plannen. Hoewel deze serie met dit verhaal eindigt, blijven we de inspanningen van de landen volgen en doen we verslag van nieuwe ontwikkelingen.

“Zelfs als we ervan uitgaan dat 37 procent van al die plannen naar klimaatinvesteringen gaat en daar het geld van het cohesiefonds bij optellen, dan blijft er nog een flink investeringstekort over om de EU-doelstellingen voor 2030 te halen”, merkt Olivier Vardakoulias op. Hij is econoom bij Climate Action Network Europe (CAN Europe).

Het coronaherstelfonds (SRF) van de Europese Commissie moet de lidstaten helpen de economische crisis door de coronapandemie te boven te komen. Oorspronkelijk was het de bedoeling zo ook de weg te effenen naar een groener Europa, zoals eerder al was vastgelegd in de European Green Deal. Binnen de plannen moet respectievelijk 37 en 20 procent van het uiteindelijke budget ten goede komen aan het klimaat en de digitalisering.

Meer dan twee jaar na de lancering van het steunfonds is de wereld compleet veranderd. Het Russisch-Oekraïense conflict zette een nieuw doel hoog op de agenda: onafhankelijk worden van het gas van Moskou. Om zich van die afhankelijkheid te bevrijden, introduceerde de Commissie REPowerEU: het Europese plan om een einde te maken aan de afhankelijkheid van Russische brandstof. Voorts stemde het Europees Parlement in met maatregelen die moeten leiden tot een een koolstofvrije toekomst.

Onbepaalde regelgeving

Vardakoulias: “Sommige van de huidige problemen lagen al in de verordening zelf verankerd. Het eerste betreft bepalingen voor investeringen, die bijvoorbeeld – onder bepaalde voorwaarden – nog steeds investeringen in fossiele brandstoffen toestaan. Een ander kritiek punt is de definitie van groene investeringen. In wezen waren de definities te ruim. Bij sommige uitgaven kun je je echt afvragen of het wel geld is dat daadwerkelijk aan de groene transitie wordt besteed.”

Het gebrek aan nauwkeurige definities liet de lidstaten vrijer in hun planning. Dit leidde niet altijd tot positieve resultaten. Zonder duidelijke en precieze richtlijnen over wat groen is en wat niet, planden landen projecten die niet per se milieuvriendelijk waren. Een voorbeeld komt uit Griekenland, waar miljoenen werden geïnvesteerd in grijze infrastructuur. Zoals dammen ter bescherming tegen overstromingen, met mogelijk schadelijke gevolgen voor de biodiversiteit. En zo bevatte het oorspronkelijke Slowaakse plan een idee om verwarmingsketels op fossiel gas te financieren.

Olivier Vardakoulias

ECONOMIST CLIMATE ACTION NETWORK EUROPE

Een van zijn interesses is de overgang naar een ecologisch duurzaam economisch model.

Toen de plannen in Brussel werden gecontroleerd, werden veel van deze ideeën uit de plannen geschrapt. In februari publiceerde de Commissie het eerste document over de uitvoering van het RRF. Daarin stelt de Commissie dat 40 procent van het totale budget naar klimaatinvesteringen gaat; meer dan de 37 procent uit de doelstelling.

“Als er strengere definities worden gebruikt, zoals de Green Recovery Tracker heeft gedaan, liggen de cijfers echter lager”, aldus Vardakoulias. Volgens de econoom leidt de eenvoudiger structuur van het herstelplan in vergelijking met andere EU-fondsen tot minder controle over de middelen.

Geen betrokkenheid

Om snel op de coronacrisis te kunnen reageren en geld te krijgen voor hun plannen, gingen veel landen met grote stappen door de besluitvormingsprocessen heen. Als gevolg daarvan hadden de burgers weinig of geen ruimte om aan het proces deel te nemen. De diverse regeringen planden projecten op eigen houtje. In veel gevallen was er slechts van een minimale betrokkenheid van het maatschappelijk veld bij de totstandkoming van de plannen.

De zaken veranderden enigszins bij het toezicht op de uitvoering. “Sommige landen hebben ad hoc comités voor het toezicht opgericht. Andere hebben in hun parlement een speciale commissie voor het toezicht op de uitvoering. Maar in veel lidstaten is er niets. De wijziging van de SRF-verordening die de Commissie voor RepowerEU heeft ingediend, moet worden aangegrepen om de bepalingen rond inspraak van het publiek opnieuw open te stellen en te versterken”, benadrukt de econoom.

Slowaakse regio Opper-Nitra bundelt krachten voor een toekomst zonder bruinkool

In het coronaherstelplan bevestigt Slowakije dat het gebruik van bruinkool in de energiecentrale van Novaky – de belangrijkste van de regio – niet langer meer ondersteunt. Verwacht wordt dat de centrale tegen 2023 zal worden gesloten, aangezien zij geen subsidie meer krijgt.

Teleurstellende projecten

Vardakoulias heeft nog meer kritische opmerkingen. “Ten eerste is er een gebrek aan financiering voor energiegemeenschappen en gedecentraliseerde energie in bredere zin, die ook overheidssteun voor investeringen nodig hebben. Ten tweede vind ik de financiering van het koolstofarm maken van het vervoer zoals opgenomen in de herstelplannen, fantasieloos. Het merendeel van de investeringen richt zich op de installatie van oplaadpunten voor particuliere elektrische voertuigen en kleinere investeringen voor de vernieuwing van bussen in het openbaar vervoer. Ons vervoerssysteem koolstofvrij maken kan niet alleen gebeuren door verbrandingsmotoren te vervangen. Ik had meer investeringen verwacht in andere en vernieuwender vormen van openbaar vervoer en multimodale vervoersnetwerken. Ten derde zijn de investeringen in circulaire economie en biodiversiteit die in de plannen zijn opgenomen, niet ambitieus genoeg.”

Fossiele brandstoffen

Sinds afgelopen februari is de afhankelijkheid van Europa van Russische energie een heet hangijzer geworden. Hierdoor is nieuwe speelruimte ontstaan om toch weer projecten met fossiele brandstoffen op te starten. “Sommige van de maatregelen van de REPowerEU-strategie doen de eerdere groene principes te niet.” Met andere woorden, als het voorstel van de Europese Commissie om de SRF-verordening te wijzigen doorgaat, kunnen de lidstaten fossiele brandstofprojecten financieren via REPowerEU.

“Dat gaat zeker gebeuren, zolang de landen maar kunnen aantonen dat zo’n project helpt om van het Russische gas af te komen. Dit resultaat zou echt negatief kunnen zijn,” benadrukt Vardakoulias. REPowerEU presenteerde een combinatie van korte-, middellange- en langetermijndoelstellingen. De maatregelen zijn gebaseerd op drie pijlers: vermindering van de vraag, diversificatie van leveranciers voor de invoer van conventionele (fossiele) brandstoffen terwijl de bijbehorende infrastructuur toekomstbestendig wordt gemaakt, en versnelling van de overgang naar hernieuwbare energiebronnen. 

Op 18 juli kondigde Ursula von der Leyen aan dat de Commissie een overeenkomst heeft gesloten met Azerbeidzjan. Deze houdt in dat de invoer van aardgas uit dat land tegen 2027 wordt verdubbeld. Maar de lidstaten gaan ook autonoom te werk. De aftredende Italiaanse premier Mario Draghi en de Algerijnse president Abdelmadjid Tebboune zijn het eens geworden over een toename van de gasuitvoer naar Italië.

Zon, wind, biogas en 300 miljard euro: zo wil Europa Poetin buiten de deur zetten

Het plan bestaat voornamelijk uit het beschikbaar stellen van heel veel geld om private initiatieven aan te jagen. Daarnaast worden enkele wettelijke duurzame-energiedoelen aangescherpt.

Wat gebeurt er na 2026?

Tegen 2026 moeten alle projecten zijn voltooid. Als er geen opvolger komt voor het coronaherstelplan, kan dat de vergroening van Europa vertragen. Niet alle landen zijn in staat ook zelf de bijdragen te financieren voor de miljardenprogramma’s. Volgens Vardakoulias moet er rekening worden gehouden met verschillende niveaus.

“De regeringen zijn nog maar nauwelijks begonnen met het uitgeven van de herstelgelden. In dit stadium is de uitwerking van de middelen in de dagelijkse praktijk nog laag. De prioriteit moet liggen bij het volledig inzetten van de beschikbare middelen en een beleid voor klimaatactie op de korte termijn. Tegelijkertijd moeten er snel gesprekken komen over de oprichting van een permanent fonds voor de financiering van investeringen in klimaat en groene transitie op middellange termijn.”

Europa heeft gekozen: aardgas en kernenergie gelden definitief als groen

De uitslag van de stemming in het Europarlement is een enorme teleurstelling voor de Europese Groenen. “Grote klap voor de reputatie van de Europese Unie als wereldwijde klimaatleider.”

Volgens de econoom zetten regeringen nu vooral in op investeringen met het geld uit het coronaherstelfonds. Daardoor bijven investeringen vanuit andere fondsen voor een groener Europa achter. “Dat vereist extra acties. Zowel op nationaal niveau als op het niveau van de financiële regelgevers en toezichthouders (inclusief de Europese Centrale Bank) voor wat particuliere investeringen betreft. Ook deze acties kunnen helpen om ervoor te zorgen dat voldoende geld wordt geïnvesteerd in de groene overgang.”