Probeer maar eens een Romeinse amfoor, een Etruskisch vaasje, een barok (aandoend) olieverfschilderij op internet aan te schaffen. Goede kans dat er een Italiaanse politieman over je schouder meekijkt.
Tientallen politiemensen stropen dag in dag uit het internet af op zoek naar geroofde kunst. Zij maken onderdeel uit van het Carabinieri Commando voor de Bescherming van Cultureel Erfgoed (‘Comando Carabinieri per la Tutela del Patrimonio Culturale’), kortweg de kunstpolitie. “Anders dan mijn collega’s die criminelen aanpakken, is onze hoofdtaak om geroofde kunst op te sporen en terug te halen,” zegt Nicola Candido, het hoofd van de operatieve afdeling in Rome. Als er ondertussen ook criminelen -dieven, helers, opdrachtgevers, kopers- worden opgespoord, is dat meegenomen. “Absolute prioriteit is om de kunst terug naar Italië te halen,” vertelt de 53-jarige luitenant-kolonel.
100.000 kerken
Er is na de Tweede Wereldoorlog (en ook tijdens die oorlog, maar dat is een ander verhaal) massaal kunst en illegaal opgegraven archeologische bodemvondsten in Italië gestolen en naar het buitenland gebracht. Dat dat kon gebeuren (en nog steeds gebeurt), is niet zo vreemd. Italië is vermoedelijk het land met het hoogste cultuurbezit ter wereld. Het staat nummer een op de lijst van werelderfgoed van de Unesco. Italië beschikt over ruim 4000 musea, bijna 300 archeologische parken om het niet te hebben over de ontelbare plekken met (nog niet of illegaal opgegraven) Etruskische tomben en resten uit de Grieks-Romeinse cultuur. Er zijn ook nog eens zo’n 100.000 rooms-katholieke kerken, vele met kunst uit de renaissance en de barok.
Wegens de ernst van de situatie werd in 1969 de Italiaanse kunstpolitie opgericht, die werd ondergebracht bij de carabinieri, de militaire politie. Het was de eerste kunstpolitie ter wereld. Weliswaar hebben daarna ook andere landen gelijksoortige opsporingsonderdelen in het leven geroepen, maar de Italiaanse kunstpolitie is wereldwijd het referentiepunt gebleven. Dat heeft te maken met de ervaring van deze afdeling, haar groot aantal personeelsleden (300 mensen), regionale aanwezigheid (15 deelkantoren over het land) en vooral wegens de database met geroofde kunst.
Database
Toen de kunstpolitie in mei 1969 het levenslicht zag, werd direct begonnen met het systematisch aanleggen van informatie over geroofde kunst. Dit is uitgegroeid tot een database met gedetailleerde gegevens over 1,3 miljoen kunstvoorwerpen, het hart van de kunstpolitie. De database is nota bene verankerd in een wet uit 2004. Zolang het parlement niet anders besluit, is de ontwikkeling en het onderhoud van deze database een verplichting. De kunstpolitie zal trouwens wel nooit worden opgeheven, omdat zij aantoonbaar cultureel én economisch voordeel oplevert. In 2019 werden kunstvoorwerpen ter waarde van ruim 100 miljoen euro teruggevonden.
Luigi Spadari toont een kartonnen kaart van 20 bij 15 centimeter. “Zo zag onze eerste database eruit,” vertelt de luitenant-kolonel, die verantwoordelijk is voor de afdeling dataverwerking. Op een kant van het karton staat een foto van en de informatie over een geroofd kunstwerk, op de andere kant gegevens over het misdrijf. De kaart die de 58-jarige officier ophoudt, is de ‘data entry’ van een van de meest gezochte kunstwerken ter wereld. Op de achterzijde van de kaart staat dat in de nacht van 17 oktober 1969 onbekenden het olieverfschilderij “Geboorte van Jezus met de heiligen Laurentius en Franciscus’ uit een kerk in Palermo hebben gestolen. Het werk is van de Italiaanse schilder Caravaggio. Zou het nu op de markt komen, wordt er gemakkelijk 200 miljoen euro voor neergelegd. Maar van het werk ontbreekt elk spoor.
Het papieren archief werd in 1980 overgezet naar computers. Maar omdat het computergeheugen in die jaren beperkt was, waren alleen de teksten in de digitale database beschikbaar. Foto’s waren te zwaar. Dat werd uiteraard in een volgende versie verholpen. In de loop van decennia heeft het systeem zich zo ontwikkeld dat nu onder andere geavanceerde fotoherkenning mogelijk is. De mannen van Spadari speuren daarmee het internet af. Ze checken online internationale marktplaatsen en veilingsites op zoek naar overeenkomsten met de datagegevens van de database. Dankzij deze activiteit werden in 2019 623 onderzoekszaken gestart.
Darknet
Het merendeel van de gestolen kunst is Italiaans. Toch betreft tien procent buitenlandse herkomst. Zo had de Franse politie in 2015 de Italianen verzocht het gestolen werk van Banksy uit het Bataclan-theater in Parijs in hun database te zetten. Als gevolg daarvan werd afgelopen juni de schildering bij een huiszoeking teruggevonden in een boerderij in Midden-Italië.
Binnenkort krijgt de database een update (de laatste was van 2017). Er wordt ook gebouwd aan een speciale zoekmachine die de kunstpolitie in de gelegenheid stelt om automatisch informatie over aangeboden (en mogelijk illegale) kunstwerken te krijgen. Ook moet de nieuwe versie het darknet afdekken. De kunstpolitie heeft ook een gratis app ontwikkeld. De gebruiker kan onder meer met zijn telefoon een kunstvoorwerp fotograferen en de foto laten vergelijken met gegevens uit de database.
