De opmars van Omikron is in de laatste weken van dit jaar nauwelijks meer te stoppen. Hoewel Delta nog altijd domineert op het Europese continent, komt hier heel spoedig een einde aan. Maar wat weten we op dit moment precies over deze nieuwste Covid-kwelgeest? Weinig. Maar dat hij op volle vaart om zich heengrijpt onder gevaccineerden, voorspelt weinig goeds. Veel regeringen namen het zekere voor het onzekere. Deze decemberweek stond voor veel landen in het teken van extra aanscherpingen.
Maar hoe groot is de dreiging nou precies? Specifieke details op landniveau blijven lastig in te schatten. Hiervoor is heel veel onderzoek nodig. Dit begint bij de basis: genoeg Omikron-patiënten monitoren. Maar hoe onderscheid je die van de rest? Met behulp van opgeschaalde kiemsurveillance (of variant-sequencing) probeert een handjevol landen zo snel mogelijk de Omikron-code te kraken. Deze week was het gros van de nieuwe gevallen ‘nog gewoon’ besmet geraakt met de dekselse Delta-versie.
In de afgelopen zeven dagen geen sprake van een acute pandemische apocalyps in Nederland en België. De besmettingscijfers tonen een duidelijke daling, die hoogstwaarschijnlijk het gevolg zijn van de extra maatregelen. Toch blijft de druk op de zorg onverminderd hoog, is deze daling niet terug te zien in het aandeel positieve tests en zitten beide landen nog altijd ver boven het Europese gemiddelde.
Op de verse weekkaart zijn de kleuren in ieder geval wel minder onheilspellend dan drie weken geleden. Voor een soortgelijke tintverkleuring op de heatmap met de weekcijfers over de grens sinds augustus, is echter een veel forsere afname noodzakelijk.
Twee pandemieën in één
Hoe zag de week van 9 t/m 15 december eruit op de continentale weekkaart? Het donkere broeinest in Centraal-Europa lijkt wat te luwen terwijl de cijfers richting het noorden en zuidwesten juist stijgen. Op de schuifkaart is een gedetailleerde vergelijking te spotten met de kaart van vier weken geleden. Het ergste coronavuur lijkt te zijn afgezwaaid richting het noorden en zuidwesten.
Het spoor van Omikron
Dat Europa nog altijd gebukt gaat onder een imposante hoeveelheid nieuwe besmettingen, lijkt een understatement. Het effect van de bikkelharde lockdown in Oostenrijk die vorige week ten einde kwam is heel duidelijk te zien aan de hand van de nieuwste weekcijfers. In Frankrijk en Spanje gaat het juist in rap tempo de verkeerde kant op. In de Lage Landen lijkt de route naar beneden voorzichtig te zijn ingezet.
Denemarken is sinds deze week de continentale coronakoploper. Dit heeft ook een duidelijke aanleiding: Omikron. In een razend tempo verspreidt deze nieuwe variant zich door het land. In nog minstens twee andere landen is iets soortgelijks aan de hand. Kun jij op basis van deze week-versus-week-kaart spotten om wie het gaat? Pro-tip: let op de gele arceringen en donkerroze kleuren .
Gele randen
De forse pieken rondom Londen, Oslo, Kopenhagen en Glasgow zijn allemaal herleidbaar naar de verspreiding van de Omikron-variant. Noorwegen en Groot-Brittannië zijn dan ook het juiste antwoord op de vraag uit de vorige alinea. Samen met de Denen staan zij op dit moment aan de frontlinie om deze nieuwe dreiging in kaart te brengen.
Of dit de enige brandhaarden zijn, is niet duidelijk. Het verraderlijke aan corona is immers dat het zich lange tijd exponentieel kan verspreiden onder de oppervlakte. Dat dit juist in de drie eerder genoemde landen onomstotelijk vaststaat, heeft een hele duidelijke en logische reden. Ze hebben – in tegenstelling tot vele anderen – hun hoeveelheid steekproeven voor de kiemsurveillance uitstekend op orde.
De Europese gezondheidsautoriteit ECDC en de wereldwijde databank van GISAID proberen de nieuwe aftakkingen zo goed mogelijk in kaart te brengen. Zo ook bij Omikron, een nieuw exemplaar dat zich in een razend tempo verspreidt, maar waarover vanwege de nieuwigheid nog altijd weinig data beschikbaar zijn.
In de onderstaande tabel is te zien waar de meeste meldingen zijn binnengekomen. Omdat het aantal geregistreerde meldingen op dit moment nog bescheiden is, zijn de landen gesorteerd op absolute hoeveelheden.
De speld in de hooiberg?
Slechtste jongetjes van de klas? Integendeel. Omdat de Denen, Noren en Britten het virus een stap voor willen zijn, hebben ze hun onderzoek naar de genetische code van virusdeeltjes flink opgeschaald. Het spotten van een nieuwe variant is als het zoeken naar een speld in een hooiberg als de 'oude' tegelijkertijd in volle vaart om zich heengrijpt. Dankzij dit snelle speurwerk lijkt een solide basis gevormd te zijn die moet onthullen hoe scherp de Omikron-speld werkelijk is.
Omdat corona vooral onder ouderen veel leed veroorzaakt en duidelijk moet worden hoe slagvaardig de vaccins beschermen, vertelden de eerste gegevens uit Zuid-Afrika een beperkt verhaal. Hoewel het land de epidemiologische expertise prima op orde heeft, schetst het onderzoekt daar maar een beperkt beeld over het risico in maatschappijen met een veel oudere bevolking en een hogere vaccinatiegraad. Niks aan de hand dus? Zeker niet. Aan de besmettingscijfers die door het dak vliegen, is duidelijk te spotten dat enige zorgen meer dan terecht zijn.
Hoe groot de kans op overvolle ziekenhuizen en ernstige klachten onder ouderen is, is lastig te achterhalen op basis van de bevindingen in een land waar de gemiddelde inwoner decennia jonger is dan in West-Europa. Bovendien is slechts een kwart van de Zuid-Afrikanen volledig gevaccineerd, waardoor onderzoek naar de effectiviteit tegen omikron extra lastig wordt. Hoe het kan dat de nieuwe variant ineens iets lijkt te kalmeren in de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng? Daarvoor is nader en betrouwbaar onderzoek noodzakelijk dat alleen mogelijk is met solide brondata van enige omvang.
De antennes van Europa
Sinds het begin van de coronacrisis worden de virusvertakkingen bijgehouden in de databank van GISAID. Hoeveel monsters er worden aangeleverd, verschilt gigantisch per land. In Noorwegen werd 1 op de 3 positieve-PCR-test nader bestudeerd. Deze transparantie en samenwerking moeten ervoor zorgen dat de hele wereld zicht houdt op de nieuwste dreigingen. Zulke voorkennis had zo'n twee jaar geleden, toen een nieuwe mysterieuze longziekte om zich heen begon te grijpen in het zo gesloten China, een hoop leed kunnen voorkomen.
Een pandemie onder controle houden is teamsport. Toch beschouwt niet iedereen deelname aan de mondiale microscopische stamboom als topprioriteit. In Denemarken worden inmiddels speciale PCR-tests gebruikt die ook de genetische code kunnen vaststellen. Op de site van het Statens Serum Institut is te zien via deze methode al duizenden Omikron-infecties aan het licht kwamen.
Hoe kariger de omvang van de steekproef, des te groter de kans dat exponentieel onheil van een maatschappij-ontwrichtende mutant pas op de radar verschijnt als het te laat is. Nederland is een stuk minder fanatiek hierin. De kans dat de details van jouw positieve PCR-test worden aangemeld voor de mondiale stamboom bleef in de afgelopen dertig dagen steken op een summiere kans van 1 op 240. Hieronder is de omvang van de sequencing steekproeven van andere landen te zien.
Voorkomen > genezen
In Denemarken grijpen ze liever te vroeg dan te laat in. Met behulp van een imposante testcapaciteit, adequaat bron- en contactonderzoek, duidelijke crisiscommunicatie en een voortvarende vaccinatiecampagne zijn zware maatregelen tot dusver nauwelijks nodig geweest terwijl het aantal sterfgevallen en de economische schade beperkt bleef.
Van dit basisprincipe wordt ook op dit moment niet afgeweken. De regering voerde wel een aantal aanscherpingen door, maar terwijl Kopenhagen het decor vormt van de Omikron-uitbraak, is daar dit moment 's avonds nog altijd meer te beleven dan in Amsterdam. Dat december 2021 voor Denemarken in het teken staat van de hoogste besmettingscijfers van Europa, is overigens niet per se een ramp. Zelfs de recordtoenames van de voorbije weken, hebben er niet voor gezorgd dat de teststraten in de problemen kwamen.
Het percentage positieve tests blijft zelfs na deze week ruimschoots onder de 5 procent-drempelwaarde van de WHO. Veel andere plekken in Europa gaan hier met een factor twee tot vijf overheen. In de Duitse deelstaat Thüringen was deze week bijna de helft (49,2 procent!) van de uitgevoerde PCR-tests positief. Hoe hoger dit percentage, des te smaller de steekproef, des te groter de kans op vervelende verrassingen en virale veenbranden onder de radar.
De derde defensielinie
De stormachtige en onzekere ontwikkelingen omtrent Omikron bewijzen definitief dat een dubbele dosis lang niet meer voldoende bescherming biedt. Toch is er nog een sprankje hoop. Na de derde prik lijkt de kans op ernstige klachten na een Omikron-infectie nog altijd wel sterk te slinken, zij het wel aanzienlijk minder dan tegen Alpha of Delta. Sinds september zijn al tientallen miljoenen Europeanen voor de derde maal bij de prikstraat langsgeweest.
Boosteren lijkt ook in deze fase van de pandemie belangrijker te zijn dan ooit. Ondanks de afnemende werking van de vaccins, hebben de Britten de mazzel dat ze direct vanaf september al op volle capaciteit zijn begonnen aan hun boostercampagne. Dat ook Denemarken zich in de opperste regionen bevindt in de tussenstand van de prikrace, zal weinigen verbazen.
De toegezegde tempoversnelling van Nederland wordt tenslotte steeds beter merkbaar. Indrukwekkend is dit nog altijd allerminst, zeker niet na het maandenlange getreuzel. Toch wordt Letland hoogstwaarschijnlijk in de komende dagen gepasseerd. Of dit getreuzel de oorzaak is van de hoogste oversterfte van West-Europa is niet bekend.
Nabrander: doen die Denen dan werkelijk alles perfect? Heus niet. Ze maakten een ongelofelijke horrorbende van de ruiming van miljoenen met corona besmette nertsen, eind vorig jaar. De toenmalig minister van landbouw moest al vertrekken, maar nu blijkt dat dit tragische zombienertsendrama ook voor anderen nog een naar staartje kan krijgen. Premier Mette Fredriksen moet zich binnenkort op een hoorzitting verantwoorden voor de gewiste appgesprekken met collega's en twijfelachtige juridische basis van deze controversiële operatie.
