Als je grip wilt houden op een complexe crisis, dan kan systeemanalyse daarbij helpen

By Erzsó Alföldy

Mensenhandel, cybercriminaliteit, de doorvoer van drugs of de huidige coronapandemie: grote en complexe vraagstukken die raken aan de veiligheid van onze samenleving. Als de huidige coronapandemie ons één ding heeft geleerd, is dat het ontwikkelen van beleid voor het bestrijden van een crisis rekening moet houden met een diversiteit aan belangen. Dat is volgens Eefje Smits en Guido Veldhuis, TNO-onderzoekers in het nationaal veiligheidsdomein en verantwoordelijk voor het rapport ‘De sociale impact van de coronacrisis’, niet meer dan logisch, gezien de omvang en complexiteit van de problematiek.

Corona is, zo moge duidelijk zijn, niet alleen een gezondheidsvraagstuk. Veldhuis: “Denk aan de financiële nood van ondernemers, de leerachterstand op scholen of de toenemende eenzaamheid tijdens de lockdowns. De coronacrisis raakt aan allerlei beleidsterreinen, waaronder werkgelegenheid, volksgezondheid, onderwijs en veiligheid. Je krijgt dus met veel expertises te maken.”

Maar wat is er nu precies aan de hand en wat komt er nog op ons af? Niet alleen is de informatie verdeeld, ook zullen belangen tussen groepen in de samenleving verschillen. Dat maakt het ontwikkelen van beleid ook zo ingewikkeld, benadrukt Smits: “Vraag aan tien mensen wat het probleem is, en je krijgt tien verschillende antwoorden.”

Systeemdenken 

Het gaat bij complexe vraagstukken om een veelheid van factoren die elkaar onderling beïnvloeden, aldus Smits: “Neem de veiligheid van onze zeehavens, waar we eerder onderzoek naar hebben uitgevoerd. Dat gaat niet alleen over de doorvoer van drugs en mensensmokkel, maar ook over milieucriminaliteit en de veiligheid van havenmedewerkers. Wij proberen, in groepsbijeenkomsten met de verschillende relevante partijen, in kaart te brengen wat er allemaal speelt. Wij brengen structuur aan in de informatie door die in een model te verwerken. Daarin worden relaties tussen de verschillende onderliggende factoren zichtbaar. Vervolgens gaan wij die gegevens systematisch analyseren. Hiervoor gebruiken we de zogeheten MARVEL-methode.”

Op een vergelijkbare manier hebben Smits en Veldhuis voor het rapport ‘De sociale impact van de coronacrisis’ allerlei partijen vanuit landelijke en lokale overheden, kennisinstituten en andere maatschappelijke organisaties bij elkaar gebracht. Het model dat hieruit voortgekomen is, laat zien waar de belangrijkste impact van corona zit.

Overzicht 

“Mensen zijn bang om het overzicht te verliezen”, vervolgt Veldhuis. “Er zijn in zo’n noodsituatie zoveel verschillende puzzelstukjes. Die bovendien over de tijd ook nog eens kunnen wijzigen. Kijk maar naar de horeca tijdens de coronacrisis. Eerst waren al die mensen die in de horeca werkzaam waren bang om hun baan te verliezen. Nu is er weer volop werk. Maar de mensen zijn ondertussen ergens anders gaan werken. Dat doet iets met het hele systeem.”

“Wat wij doen is dan ook zo’n systeem in beeld brengen, inclusief de samenhang van alle onderdelen”,legt Smits uit. “Dat doen we met behulp van visuele modellen, waarin verschillende variabelen zijn verwerkt. Aan de hand van zo’n model kunnen we bijvoorbeeld zichtbaar maken welke elementen onze veerkracht beïnvloeden en wat mensen kwetsbaar maakt.”

Tussen vrees en realiteit

Vaak wordt er bij crisissituaties, zoals de huidige coronapandemie, volgens de onderzoekers gevreesd voor scenario’s die uiteindelijk niet stroken met de werkelijkheid. Zo werd er bij de aanvang van de crisis gevreesd voor een enorme toename van huiselijk geweld. Gelukkig lijkt dit vooralsnog mee te vallen. Er werd ook gezegd: isolement tast je relatie aan. De ervaring leert volgens de onderzoekers echter dat sommige mensen zo’n situatie goed oppakken, anderen een stuk minder. De vraag die zich daarbij voordoet is: waarom verschillen effecten van persoon tot persoon? Wat maakt sommige mensen kwetsbaar?

Veldhuis: “Hoe komt het bijvoorbeeld dat sommige leerlingen wel en andere leerlingen geen leerachterstand hebben opgelopen? Ook zijn niet alle ondernemers evenredig door de crisis geraakt. En zijn lang niet alle ouderen eenzaam. Sommigen hebben de weg gevonden om online contact met familie en vrienden te onderhouden, anderen niet. Die zijn misschien minder flexibel. Maar wat zijn de onderliggende factoren? Welke risicofactoren spelen daarbij een rol?”

Interventies

Zo kan bij mensen met een gebrek aan sociale netwerken, gevolgd door het verlies van een baan, de crisis leiden tot een versterkt gevoel van eenzaamheid. Volgens Smits gaat het er uiteindelijk ook om hoe kun je de veerkracht van zulke kwetsbare groepen kunt vergroten door ze de juiste hulp te bieden. “Door een systemische kijk op problemen, zoals nu bij corona, kunnen we achterhalen welke structuren voor een bepaald gedrag zorgen. Door die structuren te doorgronden, kun je toewerken naar oplossingen.”
Veldhuis: “De overheid richt zich op kwetsbare groepen in de samenleving. Waar we voor het rapport naar de sociale impact van de coronacrisis echter ook naar hebben gekeken: weten die mensen wel de weg te vinden naar de overheid? Hoe kun je het vertrouwen in de overheid vergroten? Voor beleidsmakers is misschien wel de belangrijkste vraag: hoe kun je daar invloed op uitoefenen? Hoe kun je toewerken naar een betere weerbaarheid van mensen?”

Smits: “Wij spreken daarbij van versterkende tegenover balancerende feedbackprocessen. Dat zijn de plekken waar je interventies kunt toepassen.”