De gevolgen van roken en overmatig alcoholgebruik zijn al lang bekend. En omgekeerd weten we heel goed wat de voordelen zijn van sport en regelmatige beweging. Het is dus algemeen bekend wat gezond en wat ongezond is. Twee onderzoekers van Jülich hebben nu echter laten zien hoe “ongezond” het kan zijn om geen of slechts enkele sociale contacten te hebben.
Professor Svenja Caspers van het Jülich Instituut voor Neurowetenschappen en Geneeskunde en de jonge wetenschapper Nora Bittner analyseerden samen met collega’s uit Jülich, Düsseldorf, Essen en Bazel de gegevens van 248 vrouwen en 301 mannen van 55 tot 85 jaar in een studie. De factoren sociale omgeving, alcohol- en tabaksconsumptie en lichaamsbeweging werden meegenomen. De onderzoekers gebruikten uitgebreide informatie en gegevens over het leven van de testpersonen uit de Jülich 1.000-hersenstudie, de Heinz-Nixdorf-Recall studie in Essen en magnetische resonantiebeeldvorming van de hersenen als basis.
“In eerdere studies is doorgaans slechts één van deze aspecten onderzocht”, zegt Prof. Svenja Caspers. “Onze dataset stelt ons echter in staat om alle vier de aspecten tegelijkertijd te bekijken in elk individueel onderwerp en ook om effecten te ontdekken die alleen kunnen worden bereikt door de interactie van de verschillende factoren.”
Sport, sociale contacten en alcohol hebben, op basis van deze resultaten, een direct effect op de hersenstructuur, legt Nora Bittner uit. “De grijze stof in bepaalde delen van het brein is bijvoorbeeld beter bewaard gebleven bij mensen die in een drukke sociale omgeving leven dan bij mensen die weinig sociale contacten hebben. Verdere studies tonen aan dat mensen die actief zijn in de sport ook een lager volumeverlies van de hersenen op oudere leeftijd laten zien dan inactieve tijdgenoten. Een hoge alcoholconsumptie daarentegen heeft een negatief effect op de hersenstructuur; het gaat gepaard met hersenafbraak en het verlies van zenuwcellen. De afname van zenuwcellen en de afname van het hersenvolume zijn over het algemeen de oorzaak van de afname van mentale prestaties en flexibiliteit op oudere leeftijd.”
Verschillende gevolgen van alcohol en roken
In tegenstelling tot alcoholgebruik heeft roken eerder invloed op de hersenfunctie dan op de structuur van de hersenen, aldus Nora Bittner. “We hebben ontdekt dat de zogenaamde functionele connectiviteit, dat is de gerichte samenwerking tussen hersengebieden, hoger is in de rustende hersenen van rokers dan bij niet-rokers”, aldus Bittner. “We kunnen er dus van uitgaan dat dit de cognitieve reserve van rokers vermindert omdat de betreffende regio’s al op volle snelheid draaien in hun rusttoestand en er dus geen prestatiebuffer beschikbaar is.”
Cognitieve reserve is het vermogen van de hersenen om extra capaciteiten of gebieden te activeren, bijvoorbeeld om problemen op te lossen. Als deze capaciteiten echter al gebruikt worden om elders capaciteit aan te wenden, wordt de mentale capaciteit verminderd. “Onze onderzoeksresultaten tonen overtuigend aan dat algemeen geldende uitspraken over een gezonde levensstijl ook anatomisch en functioneel worden weerspiegeld in de hersenen”, zegt Svenja Caspers.
Het is niet mogelijk om het verschil tussen de hersenen van mensen met een “gezonde” en “ongezonde” levensstijl uit te drukken in percentages. “Een dergelijke eenduidige kwantificering zou natuurlijk zeer interessant en nuttig zijn, maar het is onmogelijk om dit zomaar te beschrijven. De aard van de analyse maakt dit niet mogelijk”, aldus Caspers. “In onze analyse hebben we geprobeerd om in de hele hersenen te zoeken naar gebieden die door levensstijl kunnen worden aangepast. Dit geeft een verklaring die aangeeft dat een bepaald deel van de hersenen significant samenhangt met leefstijlfactoren in de hele groep mensen. Een directe vergelijking tussen mensen met een gezonde of ongezonde levensstijl zou een andere kwestie zijn en een ander soort analyse vereisen.”
Genetische aanleg ondergeschikt
Het team onderzocht daarnaast ook de genetische aanleg in verband met verhoogd rookgedrag of alcoholgebruik. “Samen met onze collega’s uit de genetica hebben we kunnen bewijzen dat genetische informatie een ondergeschikte rol speelt. Het daadwerkelijke gedrag is daarom belangrijker dan de pure aanleg”, benadrukt Nora Bittner.
Naast de factoren roken, alcohol en lichaamsbeweging laat de sociale omgeving blijkbaar ook sporen na in de hersenen. “De positieve relatie tussen lichamelijke activiteit en mentale prestaties is al enige tijd bekend en goed gedocumenteerd. Het feit dat een intensief of laag niveau van sociaal leven ook duidelijke sporen in de hersenen achterlaat, opent een heleboel nieuwe onderzoeksvragen,” zegt Caspers. “Bijvoorbeeld of sport in een groep – dus in een sociale context – een ander effect heeft op mentale prestaties en gezond ouder worden dan de eenzame bosloop.”
Vragen zoals het verschil tussen mensen die nooit hebben gerookt en voormalige rokers en in welke mate de hersenen “regenereren” wanneer mensen stoppen met roken of beginnen te bewegen, maakten geen deel uit van het onderzoek, maar volgens Svenja Caspers zijn ze “ongelooflijk boeiend voor toekomstige analyses”.
De resultaten van het huidige onderzoek zijn begin februari gepubliceerd in het tijdschrift Nature Communications.
Hoofdfoto: Alcohol en gebrek aan sportactiviteit (links) en gebrek aan sociale interactie (rechts) hebben een negatief effect op de hersenstructuur. © onderzoekscentrum Jülich, vectorillustratie van https://de.vecteezy.com
