De nieuwjaarswalsinterpretaties van de Wiener Philharmoniker worden digitaal gedecodeerd

Het is weer die dag van het jaar: 1 januari betekent schansspringen in Garmisch Partenkirchen, nieuwjaarsduiken en overal concerten. Een van de beroemdste nieuwjaarstradities van Europa is het Weense filharmonische nieuwjaarsconcert in Oostenrijk. Dit concert wordt gehouden in de Musikverein in Wenen en bevat muziek van voornamelijk de Strauss-familie en andere Oostenrijkse componisten. Het wordt wereldwijd uitgezonden en staat bekend om zijn opzwepende en luchtige muziek. Het is een meer dan 80 jaar oude traditie, met evenveel interpretaties van de uitgevoerde composities als er concertedities zijn geweest.

Wat doet Europa op Nieuwjaarsdag?

Naast het beroemde nieuwjaarsconcert in Wenen zijn er nog veel meer nieuwjaarstradities in heel Europa:

Skispringen in Garmisch-Partenkirchen (Duitsland): Het nieuwjaarsskispringen in Garmisch-Partenkirchen maakt deel uit van het Vier Heuvelen Toernooi. Dit evenement wordt elk jaar op 1 januari gehouden en is een van de meest prestigieuze in de skispringwereld en trekt topatleten en veel toeschouwers.
Nieuwjaarsduik (verschillende landen): In veel Europese landen, waaronder Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Italië, is het een traditie om het nieuwe jaar te beginnen met een duik in koud water. Dit wordt vaak gedaan voor het goede doel of om een frisse start van het jaar te symboliseren.
Drie Koningen Parade (Spanje): Hoewel dit iets later plaatsvindt, op 5 januari, is het een belangrijke gebeurtenis in Spanje, die het einde van de kerstperiode markeert. Er worden optochten gehouden in steden door het hele land, waar mensen verkleed als de Drie Wijzen snoepjes gooien naar kinderen in de menigte.
Nieuwjaarsparade (Londen, Engeland): In Londen wordt een grote nieuwjaarsparade gehouden met duizenden artiesten, kleurrijke praalwagens, muziekkorpsen en een optocht door de straten van Westminster.
Nieuwjaarszwemmen (Ierland): Net als bij de nieuwjaarsduiken komen mensen in Ierland, vooral in Dublin, samen om te zwemmen in het Forty Foot zeewaterbad. Het is een traditie voor dappere zwemmers, vaak voor liefdadigheid.
Concerto di Capodanno (Italië): Op nieuwjaarsdag worden in Italië klassieke muziekconcerten gehouden, vooral in steden als Venetië en Rome. Deze concerten bevatten vaak beroemde Italiaanse opera-aria’s en populaire klassieke muziek.
Tromsø Internationaal Filmfestival (Noorwegen): Hoewel niet op 1 januari, maar begin januari, is dit festival een belangrijk cultureel evenement in Noorwegen, waar internationale en lokale films worden vertoond in de unieke omgeving van Tromsø, gelegen boven de poolcirkel.

Tot voor kort was het simpelweg onmogelijk om al die interpretaties op een geloofwaardige manier met elkaar te vergelijken. Dankzij AI is daar verandering in gekomen. Een in Wenen gevestigd team van onderzoekers uit de informatica en musicologie heeft digitale methoden ontwikkeld om alle interpretaties toegankelijk te maken voor gebruikers en om snelle en eenvoudige vergelijkingen mogelijk te maken, legt wetenschapsmagazine Scilog uit.

Nieuw terrein

Muziekcomputerwetenschapper David M. Weigl en musicologe Chanda VanderHart van de Universiteit voor Muziek en Uitvoerende Kunsten Wenen (mdw) werken samen met een team om hulpmiddelen te ontwikkelen die het vergelijken van een groot muziekcorpus gemakkelijker maken. Ze bouwen ook aan een database van opnames van het Nieuwjaarsconcert, die zal dienen als het eerste grote toepassingsgebied, schrijft Scilog.

De geavanceerde MEI-formaat software transformeert partituren in een interactieve ervaring. Gebruikers kunnen nu eenvoudig talloze uitvoeringen ontleden, van aantekeningen voorzien en naast elkaar leggen. Deze innovatie onthult genuanceerde dirigentenbenaderingen en de evoluerende aard van deze iconische walsen, die ooit dansmuziek waren maar nu niet meer weg te denken zijn uit de concertzaal.

Een muzikaal erfgoed digitaliseren

In het hart van Wenen weerklinken de composities van de familie Strauss door de tijd heen, versterkt door de legendarische uitvoeringen van het Nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker. Dit jaarlijkse evenement, doordrenkt van traditie, is al meer dan tachtig jaar de bewaarder van een kenmerkende Weense interpretatiestijl. Deze interpretaties zijn een culturele hoeksteen geworden, gevormd en verfijnd door een opeenvolging van dirigenten. Een team van computerwetenschappers en musicologen maakt gebruik van digitale technologie om deze rijkdom aan muzikale expressie vast te leggen en te analyseren.

De uitdaging ligt, zo zegt VanderHart, in het enorme volume en de subtiliteit van de interpretaties. Zelfs voor de meest scherpzinnige muzikale geesten is het ontmoedigend om de ingewikkelde details van talloze uitvoeringen vast te leggen. Nuances gaan verloren bij het zoeken naar specifieke passages in opnames. De nieuwe digitale hulpmiddelen beloven echter het landschap van de muzikale analyse te veranderen, door gedetailleerde vergelijkingen en onderzoek mogelijk te maken die voorheen onmogelijk waren.

Een technologische sprong voorwaarts

Het MEI-formaat, een hoeksteen van deze innovatieve onderneming, maakt partituren machinaal leesbaar. Deze digitale transformatie maakt diepgaande interactie met de muziek mogelijk. Gebruikers kunnen navigeren naar interessante passages, deze markeren, annotaties toevoegen en hun inzichten delen met anderen. Volgens het team stelt het MEI-formaat de gegevens in staat om te communiceren met andere programma’s, waardoor de reikwijdte van analyse en samenwerking wordt vergroot.

‘Listen Here!’, een tool die een vergelijkende luisterervaring biedt, vult het systeem aan. Gebruikers kunnen snel naar sequenties van noten of motieven van verschillende interpretaties luisteren. Deze functie helpt bij het identificeren van verschillen in dirigentenbenaderingen en het screenen van grote muziekcollecties op bepaalde elementen of patronen.

De poorten naar een muzikaal archief

Ondanks de terughoudendheid van de Wiener Philharmoniker om zijn bladmuziekarchief beschikbaar te stellen voor wetenschappelijk onderzoek, heeft het team een oplossing gevonden. De onderzoekers hebben een overeenkomstige database opgebouwd met opnames van de open markt door partituren van tien stukken van het Nieuwjaarsconcert te coderen als machineleesbare MEI-bestanden. Deze database dient als een rijke bron, die het Philharmonisch archief overbodig maakt en een alternatieve weg biedt voor onderzoek en studie.

De geschiedenis van de Nieuwjaarsconcerten is een verhaal van evolutie, aanvankelijk gekenmerkt door de prestaties van langjarige dirigenten als Clemens Krauss en Willi Boskovsky. In de loop der tijd hebben andere maestro’s, waaronder Lorin Maazel, Herbert von Karajan, Claudio Abbado en Carlos Kleiber, hun stempel gedrukt op de concertserie, elk met hun eigen unieke interpretatie van de muziek.

Veranderende tijden, veranderende stijlen

Onderzoekers hebben intrigerende inzichten ontdekt door de lens van deze nieuwe technische hulpmiddelen. Eén zo’n openbaring heeft betrekking op het door mannen gedomineerde gebied van dirigenten en de verschillende manieren waarop zij de muziek benaderen. De analyse belicht verschillen in interpretatie die niet alleen een kwestie van persoonlijke stijl zijn, maar ook bredere trends en verschuivingen in muzikale perceptie door de tijd heen weerspiegelen. Zo waren de walsen oorspronkelijk dansmuziek; nu zijn ze symfonischer, met meer opvallende contrasten.

Deze digitale inspanning bewaart niet alleen het rijke muzikale erfgoed van het nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker, maar opent ook nieuwe wegen om de nuances van muzikale interpretatie te begrijpen en te waarderen. Naarmate deze innovatieve tools op grotere schaal worden toegepast, kunnen ze nog veel meer teweegbrengen in de muziekwetenschap en bieden ze geleerden en liefhebbers een diepere verbinding met de muziek.