In de huidige digitale samenleving is de rol van media essentieel voor een goed functionerende democratie. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) waarschuwt in een nieuw rapport voor de negatieve invloed van Big Tech en social media platforms op de informatievoorziening. Het rapport benadrukt de noodzaak van actief mediabeleid om de democratische functies van media te beschermen.
De WRR benadrukt dat journalistieke media onmisbaar zijn voor een democratische samenleving. Zij vervullen drie belangrijke functies: het informeren van de samenleving, het controleren van de macht en het bieden van een forum voor verschillende perspectieven. Deze functies staan echter onder druk door de digitalisering van de informatieomgeving. Big Tech en social media platforms bepalen steeds meer de distributie van informatie, wat leidt tot uitdagingen op het gebied van betrouwbaarheid en onafhankelijkheid van de media.
In het rapport “Aandacht voor media. Naar nieuwe waarborgen voor hun democratische functies” beschrijft de WRR hoe de informatieomgeving de afgelopen decennia is veranderd. De opkomst van zoekmachines, sociale mediaplatforms en slimme technologieën heeft het aanbod en het gebruik van informatie verschoven naar het online domein. Aanvankelijk leefde er de hoop dat deze digitalisering positieve effecten zou hebben op de democratie. Inmiddels is de focus verschoven naar de schaduwzijden, zoals desinformatie, online bedreigingen en de invloed van platformbedrijven op het publieke debat.
Druk op regionale journalistiek
Een goed functionerende democratie vereist dat burgers geïnformeerde keuzes kunnen maken. De aanwezigheid van betrouwbare informatie is daarbij cruciaal, of het nu gaat om verkiezingen, beleidskwesties of publieke debatten. Media spelen hierin een onmisbare rol. Maar de WRR signaleert dat het huidige mediasysteem onder druk staat. De kwaliteit van de informatievoorziening neemt af, mede door de opkomst van online platforms die content rangschikken op basis van commerciële motieven, in plaats van publieke waarden. Dit heeft gevolgen voor de manier waarop burgers, politici en andere partijen in gesprek kunnen gaan over maatschappelijke kwesties.
Daarnaast is er een duidelijke verschraling van de lokale en regionale journalistiek. Veel nieuwsorganisaties op lokaal niveau hebben moeite om financieel het hoofd boven water te houden. Dit zorgt ervoor dat de informatiepositie van burgers, vooral op lokaal niveau, wordt verzwakt en de controle van het lokale bestuur ondermijnd wordt. Tegelijkertijd circuleren er steeds meer informatiebronnen van twijfelachtige kwaliteit, waardoor het moeilijker wordt voor burgers om betrouwbare informatie te onderscheiden van mis- en desinformatie. Deze ontwikkeling ondermijnt niet alleen de democratische meningsvorming, maar leidt ook tot tweedeorde-effecten zoals institutioneel wantrouwen en cynisme.
Kunstmatige intelligentie
Het rapport benoemt kunstmatige intelligentie (AI) als een van de factoren die hebben bijgedragen aan de ingrijpende verandering van de informatieomgeving. AI speelt een centrale rol in de huidige digitale informatieomgeving, met de opkomst van zoekmachines, socialemediaplatforms en slimme elektronica. Het rapport wijst erop dat nieuwe technieken zoals generatieve AI het steeds makkelijker maken om informatie te fabriceren, wat voor burgers moeilijk te detecteren is als nep (fake). Dit heeft implicaties voor de betrouwbaarheid van nieuwsvoorziening en informatie. Daarnaast wordt AI genoemd als een mogelijke toepassing in de rangschikking van informatie, waardoor AI waarschijnlijk een invloed zal hebben op de vindbaarheid en zichtbaarheid van voor de democratie belangrijke informatie.
Hoewel AI kan bijdragen aan zowel de ordening als verspreiding van informatie, brengt dit ook uitdagingen met zich mee, zoals de versterking van desinformatie en de impact ervan op democratische processen. Daarom benadrukt het rapport het belang van nieuw beleid om deze ontwikkelingen te reguleren en om betrouwbare informatie te garanderen binnen het mediasysteem.
Nieuw beleid
De WRR pleit voor een omslag in het mediabeleid die de democratische rol van media centraal stelt. Het huidige mediabeleid sluit volgens de WRR onvoldoende aan op de kenmerken van het moderne mediasysteem, dat gedomineerd wordt door platformbedrijven en commerciële motieven. Om de democratische functies van media te blijven waarborgen, doet de WRR vier concrete aanbevelingen:
- Wet- en regelgeving voor een betrouwbare informatieomgeving: De WRR roept de overheid op om maximaal gebruik te maken van bestaande Europese regelgeving om de digitale publieke ruimte te reguleren. Dit omvat versterkt toezicht op media-eigendom en samenwerking tussen verschillende toezichthoudende partijen. Daarnaast moeten nieuwe regels worden opgesteld om concentraties op de mediamarkt te beoordelen.
- Zichtbaarheid van belangrijke informatie: Democratisch belangrijke informatie moet beter vindbaar en zichtbaar worden gemaakt, met name journalistieke content. De overheid moet investeren in nieuwe maatregelen die de balans herstellen tussen verschillende typen online aanbod, en de publieke omroep versterken door een integrale distributiestrategie te ontwikkelen.
- Versterking van lokale journalistiek: Een toekomstbestendig lokaal en regionaal mediabeleid is essentieel. De overheid moet werken aan een neutraal financieringsmodel voor lokale en regionale journalistiek en de mogelijkheid onderzoeken om onafhankelijke, feitelijk gecheckte informatie aan lokale media beschikbaar te stellen.
- Verantwoordelijkheid van gebruikers: Het rapport benadrukt dat iedereen in het mediasysteem, inclusief gebruikers en publieke figuren zoals politici, verantwoordelijkheid moet nemen voor hun rol. Dit omvat het gebruik van publieke media voor overheidscommunicatie en het versterken van de competenties van burgers om betrouwbare informatie te herkennen.
Waarborgen
De WRR stelt vast dat de huidige mediaomgeving onvergelijkbaar is met die van enkele decennia geleden. Desondanks blijft het van groot belang dat media hun democratische functies kunnen vervullen. De raad roept de overheid op om aandacht te besteden aan de transformatie van het mediasysteem en gericht in te zetten op maatregelen die het democratische belang van media ook in de toekomst kunnen waarborgen.
Als je dit artikel leuk vindt, lees dan ook:
