Met het aanbreken van de herfst is ook de tweede coronagolf losgebarsten. Spanje, Roemenië en Frankrijk kregen hier in augustus al mee te maken. In de voorbije week is de Covid-beer los in Tsjechië, dat nu de continentale Covid-hotspot is. Maar eigenlijk overal is de herfstellende losgebarsten.
Overheden en samenlevingen staan onder grote druk. De beslissingen die zij in de komende weken van de waarheid maken, bepalen vermoedelijk het gehele verloop van de komende winter. Een lockdown wil niemand. Maar hoe vermijd je dit scenario precies? Dat staat centraal in deze episode.
Om te beginnen is het praktisch om te weten hoe de situatie op dit moment is. Onderstaande sliders tonen de nieuwste Coronakaart van Europa in vergelijking met vorige week en vier weken terug.
‘Virus houdt zich niet aan grenzen’
Tsjechië, Frankrijk, België en Nederland braken in de eerste volle week van oktober meerdere etmaalrecords op rij. Vooral Tsjechië, dat in de episode van afgelopen week een hoofdrol vertolkte, steekt ver boven de rest uit.
De lage landen zitten hier nipt achter en ook hier lijkt de situatie onbeheersbaar te worden. In Nederland is de Randstad de grootste brandhaard. In België lijken de Franstalige streken de hardste klap te incasseren. Opvallend hieraan is dat ook de Noord-Franse regio Nord-pas de Calais lijkt mee te bewegen met Wallonië.
Verder noteerde ook Verenigd Koninkrijk een ongekend hoge stijging, maar dit kwam door een technische storing bij de NHS. Vanwege beperkingen binnen het programma Excel, hadden ze ruim 16.000 patiënten niet juist geregistreerd. Afgelopen week is dit ‘ingehaald’, waardoor er onrealistisch hoge pieken ontstonden.
Spanje lijkt na een rampzalige augustus en september iets ‘af te koelen’. Toch behoren Madrid en Navarre nog altijd tot de regio’s met de meeste nieuwe diagnoses per hoofd van de bevolking. Dit is niet het geval in Centraal-Europa waar wel al enige weken op rij een stijging merkbaar is. Ook in Finland, Duitsland en Italië, waar het tot dusver vrij rustig was, begint de situatie te verslechteren. Cyprus en Servië zijn begin oktober de meest coronavrije landen van Europa.
Toch zeggen besmettingen lang niet alles. Een land dat veel test, zal in de regel ook meer besmettingen registreren.
De pandemische frontlinies
Puur Darwinistisch beschouwd is SARS-CoV-2 een vrij succesvol virus dat zich ongezien in een samenleving kan verspreiden. Het virus heeft een vrij lange incubatietijd. Daarbij is het behoorlijk besmettelijk. Het leidt bij een groot deel van de patiënten tot milde klachten, waarbij deze groep het virus wel kan overdragen. Omdat er in het voorjaar heel weinig getest werd, viel het gezondheidsleed pas op toen kwetsbare doelgroepen ernstig ziek werden.
De allereerste defensievesting is de samenleving zelf. Als iedere individuele inwoner zich keurig houdt aan afstandsregels, het wassen van handen, vermijden van drukte en het beperken van bezoek, dan zou het virus kansloos zijn. Toch begint na driekwart jaar pandemische ellende het draagvlak af te nemen. De mensen beginnen het steeds meer zat te worden. Na een rustige zomer, lijkt de noodzaak van de basisregels ook naar de achtergrond te zijn verdwenen. In sommige landen is zelfs de werking van mondkapjes nog onderwerp van discussie.
Dit is niet zonder gevaar. De volledige perfectie van een hele maatschappij op het naleven van basisregels is namelijk een utopie. En omdat de ziekte voor het leeuwendeel niet ernstig verloopt en lastig te onderscheiden is van een verkoudheid, is testen van fundamenteel belang. Als je dit niet doet, gaat de verspreiding ‘ondergronds’. Om dit te voorkomen hanteert het European Centre of Disease Control een signaalwaarde van 3 procent. Indien het aandeel positieve tests in een land boven deze norm zit, kan dit op termijn voor overvolle IC’s, sterftegolven en andere ellende zorgen. Of dit als de tweede linie beschouwd kan worden? Absoluut.
Denemarken meldde medio september bijvoorbeeld vrij veel besmettingen. Toch is het aandeel positieve tests nog altijd 1 procent. Dit komt omdat ze de fanatiekste neusswabverzamelaars van het continent zijn. Door de geïnfecteerden in kaart te brengen (en in zelfisolatie te zetten) krijgt de pandemie geen kans om zich verder te verspreiden. Het gunstige effect is al merkbaar. Na een pandemische piek in september, is in Denemarken het aantal nieuwe infecties juist gedaald. Iets dat bijna nergens in Europa het geval is.
Het aantal landen dat begin oktober genoeg test, begint langzaamaan steeds verder te slinken. Alleen Duitsland, de Baltische Staten en Scandinavië voldoen op dit moment aan de Europese richtlijnen. Nederland en Tsjechië noteren een hoog percentage positieve tests en lieten in de voorbije weken ook de grootste besmettingspiek zien die bovendien telkens in tempo toenam. Dit is ook niet gek omdat hier het testen na zeven maanden corona nog altijd niet op orde is.
Op de onderstaande graphic is het aantal tests per dag te zien over het afgelopen half jaar. In de meeste landen is de testcapaciteit enorm opgelopen. Hierdoor zijn de besmettingscijfers van dit najaar niet een op een te vergelijken met begin dit jaar.
Niet alleen de capaciteit, maar ook de voorwaarden om je te mogen laten testen verschillen onderling. Wie worden er getest: alleen mensen met klachten of iedereen die wil? Zo denken de Europese landen hierover.
Eerste hulp bij coronaclusters
Toch los je met alleen veel testen de problemen nog niet helemaal op. Het coronavirus verspreidt zich voornamelijk in zogenaamde clusters. Een patiënt kan (soms onbedoeld) tientallen anderen besmetten. Meer dan een half jaar onderzoek leert dat de kans hierop het grootst is in ruimtes met een slechte ventilatie waar veel mensen samenklonteren in combinatie met schreeuwen, zingen of onder invloed zijn van alcohol. Besmettingen kunnen ook in de buitenlucht tijdens een gesprek plaatsvinden, maar de kans op clustervorming is veel kleiner. Meer hierover is te lezen in een zeer interessante longread van The Atlantic.
Adequaat contactonderzoek is het tweede belangrijke wapen tegen coronaclusters. Dit gebeurt door onderzoekers of een app. Belangrijkste doel? Op zoek gaan naar de bron van de virusinfectie. Dit is altijd een tijd en plaats in het verleden en kan lang niet altijd vastgesteld worden. Maar als dit wel lukt dan kan je iedereen die op dat moment aanwezig was benaderen, testen en eveneens onderzoeken. Als de derde defensielijn van contactonderzoek perfect verloopt, zou het aantal besmettingen rondom dit cluster uiteindelijk nul moeten worden. Zelfisolatie met een verplicht karakter vervult hierin een fundamentele rol. Als een patiënt ondanks zijn ziekte toch aan de wandel gaat, dan kun je nog zo veel onderzoeken en testen, maar blijft het dweilen met de kraan open.
Waarom Oost-Aziatische landen zoals Taiwan, Japan en Zuid-Korea nooit heel grote problemen hebben gekend met de corona-pandemie? Het contactonderzoek was hier al sinds het begin van de crisis optimaal geregeld. Daardoor werd iedere beginnende brandhaard met techniek en vakkundig recherchewerk uitgetrapt. Ook in Duitsland lijken ze dit uitstekend te begrijpen. Ondanks het feit dat ze qua testcapaciteit in de middenmoot zitten, is het ze telkens gelukt om de situatie onder controle te houden.
In Spanje kwam contactonderzoek nooit goed van de grond. Het is dan ook niet toevallig dat juist daar de pandemische ellende het grootst was in het voorjaar en tijdens de zomermaanden. Nederland doet formeel aan contactonderzoek, maar kampt door de najaarspiek met zware achterstanden. In de zomer werden er nog minder onderzoekers aangenomen dan afgesproken. De GGD meende dat dit niet nodig was omdat er op dat moment te weinig werk voor ze was. Inmiddels is in meerdere regio’s het virale recherchewerk op een veel lager pitje gezet.
Het voorkomen van clusterbesmettingen is dan ook de reden waarom er limieten op het aantal aanwezigen bij bijeenkomsten zijn ingevoerd. Over de rol die scholen hierin vertolken wordt veel gediscussieerd. Dit is ook goed te zien aan het scholenbeleid in Europa.
Escalatieladders en stoplichten
Omdat Europa in het voorjaar werd verrast, voerden nagenoeg alle landen een kostbare – en soms onnodige – landelijke lockdown door. Het voordeel van dit paardenmiddel is dat het gegarandeerd werkt om de besmettingen omlaag te krijgen en de ziekenhuizen ademruimte te geven. Toch zijn de hiermee gepaarde nadelen op sociaal en economisch vlak eveneens het grootst. Dit wordt dan ook beschouwd als een allerlaatste noodrem als de vorige afweermechanismen het virus niet onder controle kregen.
Toch kan de situatie per regio erg verschillen. Mocht het testen, tracen en isoleren in een bepaald gebied niet tot het doven van de brandhaard leiden dan kan gekozen worden voor aanscherping van maatregelen in een bepaald gebied. Dit wordt ook wel een stoplichtsysteem of ‘escalatieladder’ genoemd. Als bepaalde signaalwaardes worden overschreden, leidt dat stapsgewijs tot concrete maatregelen. Deze zijn bij voorkeur al op voorhand vastgesteld. Hoe goed dit vierde schild werkt, moet nog blijken.
In Duitsland nemen de deelstaten deze taak ieder afzonderlijk voor hun rekening. Verenigd Koninkrijk rolt naar verwachting een stoplichtsysteem uit in de komende weken. Nederland experimenteerde hier ook mee, maar hier missen de waarschuwingsniveau’s nog altijd concrete gevolgen bij specifieke alarmniveau’s of überhaupt spelregels. Over effectieve coronacrisiscommunicatie ging het twee weken geleden in deze reeks.
Ierland heeft van Europa al enige tijd een zeer uitgebreide escalatieladder lopen die er in elk geval op papier erg duidelijk uitziet.
IC-capaciteit en ziekenhuizen
Als alle pogingen om de verspreiding in te dammen niet gelukt zijn, is er nog een laatste verdedigingslinie die een pandemische sterftegolf kan voorkomen: de ziekenhuiszorg. Omdat van Covid-19 in zeer korte tijd heel veel mensen ernstig ziek kunnen worden, lopen ziekenhuizen het risico overbelast te raken. Overbelaste ziekenhuizen betekenen per definitie een humanitaire ramp. Niet alleen vanwege de coronapatiënten die niet allemaal geholpen kunnen worden, maar ook ernstig zieken die voor andere aandoeningen intensieve zorg nodig hebben. Dit zorgde in het voorjaar voor een enorme ramp in het noorden van Italië. Ook in de Verenigde Staten, Spanje en Israel is triage toegepast in overvolle ziekenhuizen. Daardoor stierven mensen die buiten coronatijden om, wel gered waren.
De IC-capaciteit verschilt sterk per land. Hoewel er in Duitsland zelf kritiek was op hun kostbare stand-by-capaciteit, zullen ze er nu maar wat content mee zijn. De Duitsers hebben momenteel zo veel bedden beschikbaar dat ze zelfs patiënten uit buurlanden opvangen. Met 29,2 IC-bedden per 100.000 inwoners zouden ze zelfs een zware patiëntengolf het hoofd kunnen bieden. Mocht corona dit najaar écht uit de klauwen lopen, dan kan de Duitse zorg het hoofd het langst boven water houden. Madrid probeert de bouw van een speciaal coronanoodhospitaal de capaciteit de laatste weken uit te breiden om niet opnieuw tienduizenden doden te moeten betreuren.
Toch is deze zorgcapaciteit niet per se nodig. Als de eerste verdedigingslinies de patiëntenstroom al op voorhand weten voorkomen, hoeven er ook veel minder in een ziekenhuis te genezen. Meestal worden er tegelijkertijd ook landelijke maatregelen aangescherpt.
Weken van de waarheid
In Europa is de voorbereiding voorbij en worden de defensietactieken op de proef gesteld door de kolkende aerosolen van de tweede golf. De wereld heeft in het voorjaar geleerd dat totale lockdowns het virus kunnen verslaan. Maar weinigen staan te springen om opnieuw aan deze ‘domme’ noodrem te trekken. Deze zware trap op de noodrem moet in theorie ook helemaal niet nodig zijn. Zolang de basisregels, testcapaciteit, contactonderzoek en regio-maatregelen maar goed genoeg worden toegepast. Toch is als het goed is, gebruik gemaakt van de maandenlange voorbereidingstijd. Een luxe die in het voorjaar niet bestond.
Dat veel Europeanen in de komende maanden met Covid-19 besmet raken, is niet te voorkomen. Wat alleen wel te voorkomen is, is hoe groot de maatschappelijke impact en pandemische omvang wordt. Voor de tweede maal krijgen overheden, economieën en samenlevingen een ongevraagde macabere stresstest om de oren. Wie zijn ziektekiemstellingen het best op orde heeft, tekent zich in de nabije toekomst vanzelf uit. Welk land zal deze microbiologische najaarsstorm het best doorstaan?
De schade is in sommige landen op dit moment al voelbaar in druk op ziekenhuizen en toenemende sterfte. Hoewel dit absoluut niet te vergelijken is met de eerste golf, eindigden in de voorbije vier weken alleen al in Spanje, Tsjechië en Roemenië bijna 5.000 levens na een Covid-19-infectie.
Vorige Corona in Europa-episodes
05 oktober: Wat ging er mis in Tsjechië en Israel?
28 september: Hoe Nederland verstrikt raakt in een chaotisch communicatieweb
22 september: Waar zijn de strengste en soepelste coronaregels van kracht?
14 september: Zo duid jij de pandemische najaarspiek
31 augustus: Spanje versus Finland
